گنجه لی نظامی
۱۴/۵/۹۸
نظامی نین حاققیندا یازیلان کتابلار اؤزو تک باشینا بیر کتابخاتادیر. اونون اثرلری ۸۰۰ ایل عرضینده دونیانین جانلی دیللرینه چئوریلمیش و مختلف عالیم لر طرفیندن آراشدیریلمیشدیر. نظامی اؤزوده ۸۰۰ ایل عرضینده یوزلرجه شاعیرلره مراد اولموش و اونون یولونو گئدنلر ده یوزلرجه دیوان یاراتمیشلار. آما نظامی یه اولان ظولم هله یئرینده دیر؛ تورک خالقی اونو منیمسه مه یینجه بو ظولم یئرینده دیر.
گنجه لی نظامی، تکجه آذربایجان ادبیاتی یوخ، بلکه بوتون شرق ادبیاتینین اؤنملی، بؤیوک و اؤلمز سیمالارینداندیر. اونون درین دوشونجه سی، بوتون دونیا انسانلارینا بسله دیگی محبت، قادینلارا قویدوغو سایغی و حؤرمت، هابئله انسانسئوهرلیک و ایدهآل بیر توپلومون اؤزهللیکلرینی یارادیب – گؤسترمه یی، بشرین سعادتی اوچون چالیشدیغینا گؤره، ابدی بیر سیما کیمی قالارقی دیر. بئله بیر گؤرکملی انسانی هامی اؤزوندن بیلمه یه حقلیدیر. فارسلار نظامینی اؤزلرینه باغلاسالار، قیناماق اولماز؛ آذربایجان بو بؤیوک شاعیری باغرینا باسیب اونا فخر ائتسه ده حقلیدیر. نظامی تکجه بیر خلق و بیر ملت اوچون یوخ، بلکه بوتون بشریت اوچون یول گؤسترمیش و بوتون انسانلارین سعادتی اوچون چالیشمیشدیر. بئله لیکله نظامی نه سنیندیر، نه منیم. او، بوتون یئر کورهسینده یاشایان انسانلارین بؤیوک شاعیری، عالیمی، حکیمی و دیلچیسیدیر. هامی اونو اؤزونه باغلایا بیلر.
تاسفلر اولسون کی بیر سیرا گؤزو دار آداملار تکجه اونون فارسیجا اثرلری نین اولدوغونا گؤره، چالیشیرلار نظامی نی باشقا ملتلردن قیریب، تکجه اؤزلرینه باغلاسینلار. نه گؤزل کی بوگون بو داهی شاعیرین تورکجه اثرلری ده ایشیق اوزونه چیخمیش، دونیا انسانلاری اونون باشقا اثرلریله ده تانیش اولوب، داها آرتیق سئویرلر.
نظامینین تورکجه دیوانی ایللر بویو تانینمیشدیرسا دا، آنجاق چاپ امکانی اولمامیشدیر. نهایت ۱۳۷۹جو ایلده مصرده خدیویه کتابخاناسیندا ساخلانیلان الیازماسی ایرانا چاتدی. بیر سیرا عالیملر اونو اله آلیب آراشدیراندان سونرا چاپینا حاضیرلاشدیردیلار و زحمتی “ائل اوغلو” آدینا دوشدو. او گوندن بیر سیرالار اونو آلقیشلاییب، بیر سیراسی دا قارقیشلادیلار. گؤزل علمی آراشدیرمالار اوزه چیخدی. اورتایا گلن موافق و مخالف نظرلر اولدو. بیر سیرالار بئله بیر اثرین نظامینین اولدوغونا کافیر اولدولار و بیر سیرا سئوینج آتینا مینیب گؤزلرینی هر بیر مخالف نظرلره باغلادیلار. اما بوگون ۲۰ ایل او زماندان کئچیر. بو ایللرده همین دیوان دیلچیلیک، ادبی، تاریخی، سؤزلوک و باشقا یؤنلردن، مختلف ساحه لرین اوزمانلاری طرفیندن اینجه له نیب و دوزگون و گؤزل سونونجلار اله گلیبدیر. بوگون بو سونوجلاردان یارارلانیب دوزگون آددیملار آتماق و دوزگون علمی باخیشلار سؤیله مک لازیمدیر. شوبهه یوخدور کی اونون مخالف و موافقلری هم دوز سؤزلر دئمیش و هم یانلیشلار و خطالارا دا قالمیشلار. آنجاق بو حرکت داوام ائدیلیب و بوگون آیدین بیر نتیجهیه چاتمیشدیر.
نظامی حاققیندا یوزلرجه کتابلارین آراسیندان من ایکی کتابی الده قایناق کیمی گؤتورورم؛ بو ایکی کتابريال فارس ادیبلری طرفیندن یازیلیبدیر. فارسلار اونا اعتراض ائده بیلمزلر. بو ایکی کتاب بیری سعید نفیسی نین “دیوان غزلیات و قصاید نظامی گنجوی” دیر کی ۲۸ الیازمانی الده توتاراق توپلامیش و اونا ۲۱۰ صفحه لیک ده بیر مقدمه یازمیشدیر. سعید نفیسی ایللر بویو نظامینین اثرلری اوزه رینده تحقیق لر آپارمیش و نظری فارس ادیبلری طرفیندن قبول اولونموش سؤزلردیر. ایکینجی اثر “دیوان کامل نظامی گنجوی” آدلاناراق دکتر معینفر توپلادیغی و الیازمالارا اساسلاناراق چاپ ائتدیگی اثردیر. هر ایکی اثر اسکی زاماندا یعنی بیری ۱۳۱۹ ایلینده و او بیری ۱۳۵۰ ایلینده چاپ اولموش. بو زامانلار تورک دیلینین یاساق اولدوغو تاریخلردیر و هئچ بیر آذربایجانلی تورک ادیبی نین سسی چیخا بیلمزدی و فارسلار هرنه یامان یوغوز، یالان – بوغوزلاری وار ایدی تورکلره یازیردیلار. آنجاق من بورادا هر نه فاکت گتیرسم تکجه بو ایکی اثردن گتیره جه یم تا تحریف ائدنلر داها بوندان آرتیق یامان یوغوزا کئچمه سینلر و اوغرولارین الی کسیلسین.
گنجه لی نظامی نین یاشاییشی
یوسف اوغلو الیاس نظامی ۵۴۰ هجری ده آذربایجاندا دونیایا گؤز آچیب، آذربایجاندادا یاشاییب و آذربایجاندان دا ائشیگه چیخمامیشدیر. ایندی نظامی نی قوم، تفریش و باشقا شهرلره باغلایانلار بیلمه دیرلر کی بو نسبتلر یانلیش سؤزلر اولاراق نظامیه یاپیشان دئییلدیر. آذریها کیمی سارساق آداملار سعید نفیسینین یازدیقلارینی اوخوسونلار کی نظامینین آذربایجان شاعیری اولدواغونو ۱۰ یئردن آرتیق یازمیشدیر و بوگون آذربایجان جمهوروسو آدلانان توپراقلاری نفیسی ده آذربایجان بیلیر و داها بو قدر سومسونمکلره یئر قالماییر. آران اراضیسی دا آذربایجان داخیلینده بیر بؤلگه اولدوغو دانیلماز اولور. ایندی ایت هورر کروان کئچر. بیزده اؤز یولومورو گئتمه لی ییک. نظامی باشی اوجالیقلا عؤمور سوروب، سلطانلارا یاخینلاشماییب، بلکه سلطانلار اونون کؤلگه سینده بوگونه قدر دیری قالیبلار. نظامی نهایتده ۶۱۲ ایلینده دونیاسینی ده ییشیر و اؤزوندن ۵ اثری – خمسه آدلاناراق فارسیجا یادیگار قویموشدور، بو اثرلر تاریخ ترتیبی ایله عبارتدیرلر: مخزن الاسرار، خسرو شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر، اسکندرنامه کی اسکندرنامه اؤزو ایکی باخیشلا یازیلمیشدیر: بیری شرفنامه و سونرا اقبال نامه؛ عئینی حالدا نظامی نین غزللر و قصیده لر دیوانی ده واردیر. بورادا ایکی دیلدن یارارلانمیشدیر: هم تورکجه شعرلری وار و هم فارسیجا. نظامی اؤز تورکجه اثرلرینه ده دفعهلرله اشاره ائدیر و تاسوفله سارای طرفیندن بیه نیلمه دیگینی بیله رک دئییر:
ترکی ام را در این حبش نخورند لاجرم دوغبای خوش نخورند
بئله لیکله نظامی نین دئدیگینه گؤره، شاعیرین خوش دوغباسی شاعیرین آنادیلینده دیر کی سارایلار بگنمیرلر و لاجرم اوندان محروم قالیرلار، چونکی آخستان بیگ کیمی پادشاهلار شاعیردن فارسجا و عربجه شعر ایسته ییرلر و شاعیر آنادیلینده یازماغی ترجیح ائدیر. سعید نفیسی “دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی” کتابیندا، هم بو قونویا اشاره ائدیر و هم مصرده خدیویه کتابخاناسیندا نظامی نین تورکجه دیوانی نین الیازماسینا اشاره ائده رک اونو قبول ائدیر.
نظامی نین تورک اولدوغو
نظامینین اثرلری باشدان باشا تورک بیر شاعیرین یارادیجیلیغی ساییلیر. نظامی اثرلرینین هامیسیندا تورک اولدوغونا، تورکانه گئدیشلره اشاره لر ائدیر و اؤزونون تورک اولدوغونو دفعه لرله دیله گتیریر:
پدر بر پدر مرمرا ترک بود که هر یک به نیرو یکی گرگ بود
او، تورک کلمه سینی و تورک اولماغینی مقدس سایاراق، حتی پیغمبرین معراجا گئتمه یینی ده ترکتازی آدلاندیریر و پیغمبری بئله مدح ائدیر:
زهی ترکی که میر هفت خیل است
سلجوق شاهی اولان سلطان سنجره یازدیغی شعرده، عدالت، صداقت و گؤزه للیگی تورکلرین خصلتی بیله رک یازیر:
دولت ترکان که بلندی گرفت مملکت از داد پسندی گرفت
چونکه که تو بیدادگری پروری ترک نه ای، هندوی غارتگری
حكیم نظامی گنجوی ایران ادبیاتی نـین ان گؤركملی شاعـرلریندن بیری، فارس ادبیاتینـین اساسلاریندان اولاراق، آذربایجان تورک ادبیاتینـین دا بـانیلرینـدن سایـیلیر.
حكیم نظامی “خمسه ” آدلی اثرلری ایله دنیادا شهرت قازانمیش و یوز ایللـر بویو شاعـرلرین الهـام قاینـاغی اولاراق، چـوخلاری نظـامی نـی یانسـیلاماغا چالیشمیشلار و هر زمان نظامی ادیبلرین و شاعـرلرین دقَت مركزینـده اولـوب، بو گون ده تازا تاپینتیلار اساسـیندا بوتـون دنیـا دقتـینـی اؤزونـه چكمیشـدیر. نظامینین توركجه دیوانی نـین الیازما نسخه سی اله گلدیكده بو گون بـو الیازمـانین یایـیلماسی، دیوانین تدقیقی ـ تنقیدی متنین چاپ اولماسی آذربایجـان تورک ادبیاتیندا بیر دؤنوش نقطه سینه چئوریلیر.
20جی یوز ایلین اوّللریندن، نظامینین توركجه دیوانینـین وارلیغـی ادعـا اولونوردو. آمما الده بیر فاكت یوخ ایدی، الیمیزده اولان فاكتلار یـالنیز شاعــرین فارسجا اثرلرینده سپیلن بیتلر ایدی كی، اونـون توركجـه یازیـب ـ یاراتماسـینا ایشاره لر اولونوردو. روس مستشرقلری، “بِرتِلس” كیمی آذربایجان فولكلورونـون و كولتورونون، هابئله خلق دیلی نین ائتگیلرینـی نظـامی اثرلرینـده گؤسـترمهیـه چالیشیردیلار. بو آرادا پروفسور حمید آراسلینین نظـامی دیوانینـدا آراشـدیردیغی آتالار سؤزلری و اونلارین آذربایجان تورک كولتوروندن آلیـب فـارس ادبیاتینـا اتحاف ائتدییینی اورتایا چیخاریر و آیری ادیبلر اوچون فاكتلار الده ائـدیر. یئنـی آچـیلان بحـثلـرده بـو ملمعلـرین و دئییملـرین نظـامیدن اؤنجـه هـئچ فـارس شاعـرینین دیلینده اولمـادیغی و سـونراكی شاعــرلرین نظـامیدن آلـدیقلاری نظریه لر طرح اولونور. آراسلی نین بو آراشدیرمالاری بوتون یازیچیلاردا نظامی نین توركجه دیوانی اولدوغو بیر گوجلو اینام یاراتـدی و اونـدان سـونراكی ادیـب لـر و آراشدیریجیلار بو آراشدیرمالاری داوام وئرهرک، نظامینین توركجه دیـوانینـین دالیجا گزمهیه باشلادیلار. بو آراشدیرمالار آراسـیندا نظـامینـین خمسـه سـینده یـازیلان كیچیـك حــكایه لـره یـول آچیلـدی. بـونلارین خلـق آراسـیندا اولان حـكایهلره اوخشارلیغی یئنی بیر مرحله یه دؤندو، سونرا دده قورقود بـویلاری ایلـه خمسه ده گلن حكایه لرین بنـزرلییی آراشـدیرما موضـوعلارینـا چئوریلـدی و بـو داستانلارین دده قورقود كـتابیندان آلیندیغی فـكرلر ایرَلی سورولدو و تدقیقلر بـو اینامی گوجلندیردی و دده قورقود كـتابی نظامی نـین الهـام قایناقلارینـدان بیـری اولدوغو فـكر اورتایا چیخدی. بورادا ایكی ایره لیلمه بیرگه قاباغا سـورولدو: بیـری نظامیدن اؤنجه دده قورقود داستانلارینین یازیلیش مسئله سی و نظامی چاغینـدا بو داستانلارین خلق ایچینده یایغین صورت تاپماسی؛ ایكینجی: نظامی بیر تورک دیللی شاعـر اولاراق فارسلارین استفاده ائـده جه یینـی نظـره آلیبـان بـو داستانلاری اؤز خلقیندن آلیب فارسلارا اتحاف ائتمه سیدیر.
ایراندا كئچن جریان بوتون احتیاط ایله بو موضوعا توخونوردو. صمد بهرنگـی بو مسئله نی دقیق دوشونهرک قـیسا و داغینیق مقاله لرینده اونـا اشـارهلر ائتـدی، دكتــر صــدیق، بــرتلسین كتابینی فارسـجایا چئویردیكــده بئلــه موضــوعا توخونموشدور.
بیز نظامی نین توركجه دیوانینین اولدوغونو، ایلك اؤنجه فارسجا دیوانینـدان دوشونوروک. نظامی بیر تورک دیللی عائیله ده دنیایا گلیب بوی آتـیب، یاشاییب و شاعـر اولموشدور. فارس ادیبلری ده بونو انكار ائـده بیلمـه ییـب لـر. نظـامی فخـر ائدهرک اؤزونو تورک بیلیر و سسینی اوجالداراق دئییر:
پدر بـر پـدر مـر مـرا تـرک بـود
كه هریك به نیرو یكی گرگ بود
خسمه ده اؤزونون “اكدش” اولدوغونا اشاره ائدیر:
نظامی اكدشی خلـوت نشـین اسـت
كه نیمی سركه نیمش انگبین است
نظامی نین اكدش اولدوغونا، آتاسینـین تـورک اولـدوغو یئتـر، نظـامی نـین قادینی و حیات یولداشی دا تورکدور. آفاق، شاعـرین حیـات یولداشـی دربند حاكمی طرفیندن بیر كنیز كیمی اونا گؤندریلمیشدیر، آنجـاق نظـامی آفاقـا كنیز گؤزو ایله باخمامیش، بلكه اوره یین اونا تاپشیرمیش، نه یـازیق كـی تئـز ده الدن وئرمیشدیر. نظامی اؤز سئوگیلیسینین اؤلمهسیله اوغلونو تانریا تاپشیریر و اونو ترکزاده آدلاندیریر بئله تانیتدیریر:
اگــر شــد تــركم از خرگــه نهــانی
خـــدایا تـــرکزاده ام را تـــو دانـــی
نظامی سئوگیلیسینی بیر قادین کیمی اؤیور و دئییر:
پرندش درع وز درع آهنینتر قباش از پیرهن تنگ آستینتر
سران را گوش بر مالش نهاده مرا در همسری بالش نهاده . . .
نظامی نین فارسجا یازیلان خمسه سـینده “تـورک ” سـؤزو و اونـدان یارانـان یوزلرجه تركیبلر و دئییملر ایشلنمیش، تـورک، توركـی، توركانـه، توركـان، توركتـاز، تورکوَش و باشقا فورمالاردا ایشه آپاریلمیش و هامیسیندا شاعــرین هـدفی تـورکدن متانت، شجاعت، گؤزه للیك، یاخشیلیق، قورخمازلیق، اوره كلیلیـك و… اولموشـدور. شاعـر حتّا مدح ائتدییی شاهلاری تورک اولدوقلارینا گؤره اؤیور و پیسـلیكلـری اونلاردان اوزاق بیلیر.
پیغمبرین معراجا گئتمهسینی “تركتازی” آدی ایله یاد ائـدیر. نظـامینـین بوتون قهرمانلاری توركانه گئدیشلری ایلـه تعریفلـهنیـر، حتّی فرهـاد، اسـكندر، شیرین، لیلی و باشقالاری فارس، عرب، مقدونیه لی اولورسالار دا یاخشـی اولـدوقلاری زمـان شاعـر اونلاردان تورک عنوانی ایله آد آپاریر. دکتر برات زنجانی نظامینین فارسیجا اثرلرینی آراشدیراراق یازیر:
“نظامي قلمش را در زبان فارسي با سليقه و روحيه‌ي ترك و تركانه بكار گرفت. نظاميشناسان برجسته‌ي ايران نيز تفاوت اساسي زبان خاقاني و نظامي را از زبان شاعران فارسي زبان انكار نمي‌كنند” (برات زنجانی، ۱۳۹۱،مقدمه). و تورک دیوانینی دا نظامی نین اصیل یارادیجیلیغی بیلیر. اما، تاسف یئری واردیر کی بیر سیرا فارس ادیبلری آشاغیداکی نئچه بیتی الده توتوب، نظامینین تورک دیلینه قارشی اولدوغونو؟! ادعّا ائدیرلر:
تركی صفتی وفای مـا نیسـت تركانه سخن سزای ما نیسـت.
اما بو بیتلر نظامی نین دیلیندن یوخ، بلکه آخستان بیگین دیلیندن تعریفله نیر و شاعیر اونا قارشی چیخیر. گلین بیر دفعه بو بیتلری اؤزوموز اوخویاق. بو بیتلر، لیلی و مجنون اثری نین “سبب نظم کتاب” باشلیغی ایله قلمه آلمیشدیر. بورانی بیرگه اوخویالیم:
روزی به مبارکی و شادی، بودم به نشاط کیقبادی.
ابروی هلالی ام گشاده دیوان نظامیم نهاده.
آیینه بخت پیش رویم اقبال بشانه کرده مویم….
در خاطرم اینکه وقت کار است کاقبال رفیق و بخت یار است.
تا کی نفس تهی گزینم وز شغل جهان تهی نشینم؟
دوران که نشاط فربهی کرد پهلو ز تهی روان تهی کرد…
در حال رسید قاصد از راه آورد مثال حضرت شاه.
بنوشته به خط خوب خویشم ده پانزده سطر نغز بیشم.
کای محرم حلقه ی غلامی جادو سخن جهان نظامی.
از چاشنی دم سحرخیز سحری دگر از سخن برانگیز.
خواهم که بیاد عشق مجنون رانی سخنی چو درّ مکنون.
چون لیلی بکر اگر توانی بکری دو سه در سخن نشانی.
تا خوانم و گویم این شکر بین جنبانم سر که تاج سر بین…
در زیور پارسی و تازی این تازه عروس را طرازی….
ترکی صفتی وفای ما نیست ترکانه سخن سزای ما نیست.
چون حلقه شـاه یافـت گوشـم از دل بـه دمـاغ رفـت هوشـم…
آیدینجا گؤرونور كی حكیم نظامی بیر گون اوتورموش و بیر ده یرلی اثر یازماغا همّت قورموشدور کی شاه قاصدی گلیب و نظامی دان لیلی و مجنون اثرینی فارسیجا یا عربجه یازماغینی دیله ییر. یئنه آیدینجاسینا گؤرونور کی اوستده گتیردیگیمیز بیت، نظامی دیلیندن یوخ، بلكه آخستان دیلینـدن دئییلمیشدیر. شاه شاعـردن ایسته میشدیر بو اثری فارسجا و عربجـه سؤیله سین و توركجه اولماسین. نظامی بو اثـری توركجـه یاراتماغـا جان آتـیرمیش آمما شاه بو ایشین قارشیسینی آلیر. اودور كی ناراحت اولور:
چون حلقه شاه یافت گوشـم از دل به دماغ رفـت هوشـم.
بونو بورادا دئمه لی یم کی فارس ادیبلری نین ایشی ریاکارلیقدان دا بیر آز او یانا، خیانته چاتیر. سیز فیکر ائدیرسیز فلرس ادیبلری بونو دوشونمه ییبلر؟ یوخ، اؤزلرینی قانمازلیغا ووروبلار. بونو دا آرتیرماق ایسته ییرم کی “ترکی صقتی”، نظامی نین ترکانه یازماغی قارشیندا معنا تاپیر؛ یوخسا پیس بیر آنلامدا دئییلدیر؛ یئنه تأسوفلرله فارس ادیبلری بونو الده گؤتوروب تورکلری پیسله مک اوچون ایشه آپاریرلار. سلجوقلار تورک اولدوغو حالدا، نئچه – نئچه نه دنلره گؤره تورک دیلی و ادبیاتینین گلیشمهسینه یاردیمچی اولمادیلار. آنجاق بو، او دئمک دئییلدیر کی تورکلره قارشی اولدولار؛ بلکه قاراخانلیلار سارایی ایله رقابت ائدهرک، فارس دیلی و ادبیاتینی داها آرتیق حیمایه ائتدیلر. بورا دا ترکی صفتی عبارهسیندن منظور تورکجه یازماقدیر و نظامی تورکانه یازماغی اؤز شیوه سی بیلیر. آنجاق آخستان بیگین سؤزوندن ناراحات اولوب فارسیجا یازیر. ائله بودور کی نظامی هفت پیكر یا “یئددی گؤزل” اثرینده توركلری تعریف ائده رک “تركانه اله قلم آلماق” دان اؤزونه اؤیونور و “در ستایش سخن” عنوانی آلتـیندا بئله یازیر:
تركیام را در این حَـبَش نخرنـد لاجرم دوغبـای خـوش نخورنـد
نظامینین زمانیندا آذربایجانین تاريخي، اجتماعي و فرهنگي دورومو
نظامینین حیاتی زامانیندا سلجوقلار یاشاییر. سلجوقلار بیر فدرالیستی سیستم ایله حکومت ائدیردیلر و آذربایجاندا سلجوقیلره باغلی اولان شیروانشاهلار و ائلدهگزلر حکومت سورور. آذربایجان بیر انتباه دؤورانی کئچیریر. یعنی اقتصاد رونقده دیر، امنیت برقراردیر، تولید گلیشمهدهدیر، خالق یاخشی بیر یاشاییش کئچیریر و اؤلکهلر آراسی دوستلوق حکومت سورور. اؤلکه آوادانلاشیر، عالیملره حؤرمتله یاناشیلیر و علم دونیاسی گونو گوندن گئنیشلهنیر و یوزلرجه کتاب یازیلیر. سلجوق دؤروانی ایرانین ان عظمتلی و فارس دیلینده دئسم “دوران شکوهمند و طلائی”سینی کئچیریر. سلجوق سارایی شاعیرلرین، هنرمندلرین و عالیملرین توپلانما یئری ساییلیر. آذربایجانین خالقی تورک دیلینده قونوشور، یوزلرجه اوزانلاریمیز، شاعیرلریمیز اؤز آنادیللرینده – تورکجه یازیب – یارادیرلار. بو عقیده یه قارشی کی فارس دیلی هر یانی آلمیشدیر تورک دیلی هله جانلی اولاراق اثرلرین یارانما دیلی ساییلیردی و فارس دیلی تازا تازا باشلاییر آذربایجاندا اؤزونه یئر آچسین. نظامی گنجوی لیلی و مجنون اثرینده فارس دیلینی حؤمتله بیر تازا گلین کیمی بیلیر کی تازالیقدا آذربایجانا گلین گلمیشدیر.
در زیور پارسی و تازی این تازه عروس را طرازی
بونو سعید نفیسی نین دیلیندن اوخویاق. سعید نفیسی یازیر: “این نکته مسلم است که زبان شعر فارسی زبان طبیعی و رایج مغرب ایران مخصوصا آذربایجان نبوده و زبان مشرق بوده است که از راه ادبیات وارد این سرزمین شده است. شعر دری در آذربایجان از قرن پنجم و از زمان اسدی و قطران آغاز شده و در قرن ششم ابوالعلا گنجوی، خاقانی، نظامی، فلکی، قوامی و بیلقانی به اوج خود رسیده است. ناچار شاعران آذربایجان زبان دری را از مادر خود نمیآموخته و از آموزگار درمی یافته اند.” (سعید نفیسی، ص ۱۳۵ – ۱۳۶).
بو زامان تورک دیلینده بؤیوک شاعیرلریمیز وار. البتده یوزایل بوندان اؤنجه آذربایجاندا “شیخ حسام الدین اینانج” سلجوق سارایی نین بؤیوک شاعیری و اوزانی دیر و “ملک نامه” کتابینین راوی سیدیر. ایندی ۶جی یوزایلده، نظامی نین یاشادیغی دؤوران اوچ بؤیوک تورک شاعیریندن آد چکیرم: بیری شیخ عزالدین حسن اوغلودور. اونون تورکجه دیوانی و غزللری مصره قدر یاییلمیشدیر. حسن اوغلونون بوگون ۴۰ غزلی الدهدیر. نظامی دن اؤنجه دونیایا گلیب آنجاق نظامی ایله چاغداش ساییلیر. ایکینجی شاعیریمیز خواجه علی خوارزمیدیر کی یوسف و زلیخا اثرینی تورکجه اثرینی اسکندرنامه یازیلان ایلده بیتیریر. اوچونجو تورک شاعیریمیز خواجه احمد فقیه تبریزیدیر. بو بؤیوک عالیم ده نظامیدن یاش جهتیندن بؤیوک اولاراق نظامینی درک ائتمیشدیر. اونون ۵ اثری الدهدیر و تامام یارادیجیلیغی تورکجهدیر. اونون بوگون قبری تبریزده سردری نین ۲ کیلومترلیگینده اسبوس کندینده دیر. اونون رحلت تاریخی نظامی ایله اوست اوسته دوشور. قبیر داشی اوستونده اونون اؤلومو ۶۱۸ ایلی یازیلمیشدیر. بئله بیر دؤوراندا تورک ادبیاتی فارس ادبیاتیندان دال قالمیش و گئری قالمیش ساییلا بیلمز. کئچن 100 ایلده دیلیمیزین یاساقلیغی اوزوندن بیز و خالقیمیز ادبیاتیمیزدان اوزاقلاشمیشیق و معلوماتیمیز آزدیر و تاسوفله خالقیمیزی اؤز دیلیندن و ادبیاتیندان خبرسیز ساخلامیشلار. آنجاق داها بو اؤرتوکلر قیراغا چکیلیر و گونش ایشیقلارینی سالمالیدیر و گئجه قوشلاری اؤز ماغارالارینا گیرمه لی دیلر و یا گونشین ایشیغیندان فایدالانا بیلرلر.
نظامینین تورکجه دیوانی
قاهرهده گنجهلی نظامی نین آدینا تانینان تورکجه دیوان الیازماسی الدهدیر. بو الیازمادا قارامانلی نظامینین دا شعرلری گلمیش و گنجه لی نظامی نین شعرلریله قاریمیشدیر. بونا گؤره بیر سیرا اؤزونو ایتیرهن و ساتان آذریها کیمیلر چالیشیرلار بو اثری بوتونلوکله گنجه لی نظامی نین الیندن آلیب قارامانلی یا منسوب ائتسینلر. بیز بو یانلیش فیکیرلری پوزماقدان اؤتور بو ایکی شاعیری تانیماق، اونلارین دیل اؤزه للیکلرینی نظرده توتماغی لازیم گؤروروک. گنجهلی نظامی ایله قارامانلی نظامی آراسیندا ۲۴۰ ایل آرا اولاراق، دیللر ده ده ییشیلمیشدیر. ایندی بو دیوان گنجهلییه یاخین بیر دیلدهدیر، یوخسا قارامانلییا؟ بونا دوزگون جواب وئریلیرسه، بوتون چتینلیکلر حل اولموش اولور.
بونلاری حل ائتمک اوچون آشاغیداکی یوللاری هامبارلامالیییک:
- گنجه لی نظامی و قارامانلی نظامینی دوزگون تانیماق
- ایکی شاعیرین شعر دیلی و شعر اؤزه للیکلری
- ایکی شاعیرین دوشونجه دونیاسی و شعر مهارتی
- ۴) 250 ایل عرضینده دیلیمیزین ده ییشیلمه سی و دیل فرقی
- دیوانداکی شعرلرین بیر – بیر آراشدیرماسی و معیارلاماسی
- نهایتده شعرلرین هانسی زمانا و شاعیره عایید اولدوغونون بللنمه سی
بو مرحله لری کئچیرندن سونرا، دیوانین تکلیفی آیدینلاشار. البتده هر بیر آراشدیریجینین اؤز سبکی، علاقه سی و اونون سلیقه سی، هابئله معلومات دایرهسی و ده یرلری بو آلدیغی سونوجا اثر قویا بیلر. ادبیات ساحهسی ریاضیات و ایدمانلا فرقلهنیر. بورادا یاریش یوخدور کی بیر داور ایکی قهرمانین غلبه گلدیگینی بللندیرسین. یا ریاضیات دا دئییل کی ۲چیرپی۲ همیشه ۴ اولسون. بورادا باخیش و گؤروش اؤز ائتکیسینی بوراخاجاقدیر. بوندا شوبهه یوخدور.
گنجه لی نظامی ایله قارامانلی نظامی آراسیندا ۲۴۰ ایل فاصله واردیر. گنجه لی سلجوقلار زمانی آذربایجاندا یاشامیش و تاریخی اولایلار اونون شعرینی باشقالاریندان فرقلندیره بیلر. بیر حالداکی گنجه لی نظامی قوجالیغینا قده ر سارایین حؤرمتینی قازانمیش، آذربایجان و فارس ادبیاتی ایله یاخیندان یاشامیشدیر. قارامانلی نظامی ۲۴۰ ایل سونرا یاشاییب، گرمیان سارایی ایله باغلی اولموش و ۲۹ یاشیندا دونیاسینی ده ییشمیشدیر. قارامانلی فارس ادبیاتینا علاقه بسله یه رک بیر زمان ایرانا گلمیش، بورادا طب اوخوموش و آنادولویا دؤنموشدور. تاریخی اولایلار و جغرافیا اؤز تاثیرینی بو ایکی شاعیرین اثرلرینده قویموشدور. یاشادیقلار محیطین کولتورو ده ائتکی سیز اولمایاجاقدیر.
ایندی دیوانا دؤندوکده تاریخی اولایلاری بیر نئچه شعرلرده گؤروروک “نرگس” قصیده سینده آذربایجان دیلینین اؤزه للیکلری، هابئله ایران و سلجوق شاهلارینین ائتکیسی دانیلماز شکیلده گؤز قاباغیندا جانلانیر. بورادا فارس ادبیاتینین دا تاثیری دانیلمازدیر.
علم و سنجاق زرکش نه سببدن گؤتورهر
گر سریر چمنه اولمادی سرور نرگس.
عَلَم و سنجاق کلمه لری گنجهلی نظامینین فارسیجا دیوانیندا دا بوللو بوللو ایشلنمیشدیر. بو سؤزلردن و شعرلردن فارس ادبیاتی و آذربایجان ایسی گلیر. آنادولو شاعیرلرینین هئچ بیرینین دیوانیندا سنجاق کلمهسی علم و بیرق معناسینا ایشه گئتمه ییبدیر. بو قصیده ده چوخلو فارس ادبیاتی نین اصطلاحلاری ایشه گئتمیش و گنجه لی نظامی نین سؤزلرینه داها اویغوندور. بورادا ایشه آپاریلان ترکیبلر، اصطلاحلار، دئییم طرزی آذربایجان شعرینه باغلی و فارس ادبیاتیندا دا نمونه لرینی تاپماق مومکوندور. حتا نجوم اصطلاحلاری، بنزتمهلر تماما گنجهلی نظامی نینکی دیر. بو قصیده ده خسرو آفاق – محمدخان دان آد چکیلیر، بوتون مورخلر اونو جهان پهلوان سلجوق شاهلاریندان و امیرلریندن بیلیرلر. جهان پهلوان همان سلطاندیر کی گنجه لی نظامی خسرو – شیرین مثنوی سینی اونا پای وئرمیشدیر. پس بو قصیده قارامانلی نین یوخ، بلکه گنجه لی نظامی نین دیر.
باشقا بیر قصیده سلطان سنجر و ملک طغرل مدحینده یازیلمیشدیر. بللی دیر کی بو سلطانلار ایران سلجوق سلطانلاری اولموش و قارامانلی اوچون تانیش بیر سیما دئییلدیرلر. شوبهه قالمیر کی بو قصیده گنجه لی نظامی نین اولمالیدیر. بو بیته دقت بویورون:
بو سنجر ایله طغرل وصفینی، ای نظامی،
جیزسان، مراد ائدهرسن شاه قاپیسینا دوغرول.
بو قصیدهده قافیه ده چوخ اؤنملیدیر و حتا بونو دا اثبات ائتمک اولار کی بو قصیده هئچ عنوانلا چئویرمه دئییلدیر. بیر سیرا عالیم و ادیبلر بونو ادعا ائدیرلر کی بو دیوان گنجه لی نظامی نین اولورسا دا سونرالار تورکجه یه چئوریلمیشدیر و اصلی فارسیجا اولموشدور. آنجاق بو قصیده نین قافیه بحثینه گیریشیرسک، اثبات ائتمک چتین دئییلدیر کی بو شعر چئورمه اولا بیلمز. باشقا شعرلره ترجمه یا چئویرمه عنوانی وئریلسه ده بو قصیده اونلاردان استثنا ساییلیر. بو بیت اؤزو بو ادعایا شاهیددیر. سلطان سنجر و سلطان طغرل دا گنجه لی نظامی نین معاصرلریدیرلر و قارامانلییا هئچ باغلیلیغی یوخدور.
باشقا قصیده سلطان جمالین مدحیندهدیر. بو قصیده بئله باشلیر:
شکر کیم سلطان گردون، حشمت انجم حشم،
عز ایله باسدی بساط سلطنت اوزره قدم
رزم بهرام ایله یونان تختینی فتح ائیله ییب،
قصر کیخسرودا دارا کیمی توتدو جام جم…
راوندی، راحه الصدور کتابیندا بئله گؤسته ریر کی جمال الدین آی بیگ، همدان امیرلریندن اولاراق، قیزیل ارسلانین اوغلو طغرلون وزیری ایمیش. بئله لیکله قارامانلی چاغیندان ۲۵۰ ایل اؤنجهیه باغلیدیر. بوندان علاوه، دیل و آدلاری چکیلن اسطورهوی ایران شاهلارینین آدلاری گنجه لی نظامینین دیل و تاریخینه داها اویغوندور. بئله قصیدهلر گنجهلی نظامینین دورونه عایید اولان مدحیه لرده و فارس شعرینده داها چوخ واردیر. بو قصیده گنجه لی اولدوغونا شوبهه ائتمیریک.
باشقا قصیده بئله باشلیر:
خسروِ مُلکِ مروت، داورِ عالم پناه،
آفتاب اوج دولت، سایه لطف اله
و آردیجا اوخویوروق:
نئجه کیم فراش چاپین شیوهی لیل و نهار
گه دوشویه فرش عنبر، گه توتا چتر سیاه…
بو قصیده ده “چتر سیاه” اصطلاحی گنجه لی نظامی زمانیندا عباسی خلیفه لرینه عایددیر. نظامی فارسی شعرینده ده بئله گتیریر:
“سبز بر تن و چتر سیاه بر سر”
بئله لیکله بو قصیده ده قارامانلییا هئچ باغلیلیغی اولا بیلمز.
باشقا بیر غزله نظر سالاندا گنجهلی نظامینین فارسیجا غزللرینی یادا سالیر. دیواندا بیر سیرا ملمع لر ده واردیر، یانی ایکی دیلده شعرلر واردیر. بو شعرلر نظامینین اؤزه للیکلریندندیر.
بو دیوانین ترجمه اولدوغو دا باشقا بیر نظریه اولا بیلر. یانی گنجه لی نظامی بونلاری فارسیجا سؤیله میش و بیر باشقا شاعیر، بلکی ده قارامانلی نظامی اونلاری فارسیجادان تورکجهیه چئویرمیشدیر. بورادا دئمک اولار کی فارسیجا دیوانیندا بو شعرلر عینی صورتده یوخدورلار. آمما مضمون یاخینلیغی داها آرتیقدیر. بونلار ترجمه اولسالار دا، ده یرلیدیر؛ چونکی بوتون گؤزه للیگی ساخلانیلمیشدیر و اؤزهلیکلری ده آرادان قالدیریلمامیشدیر. بونلاردا نظام ینین روحو دویولور. حتا بونلار ترجمه اولسالار دا، دیوانین دهیری آزالماییر، بلکه گؤسته ریر کی بو عنعنه – تورکجه شعر و غزل یوزایللر بویو داوام تاپمیش و دیلیمیزین زنگین لیگینه سبب اولموشدور.
بئله لیکله گنجهلی نظامی نین تورکجه دیوانینین داها بوندان دا زنگین اولدوغونا اینانیریق و گله جکده باشقا الیازمالارین تاپیلماسینی گؤزله ییریک.
آذریها قوروپونون عاغیلسیزلاریندان بیری تاخما آدیلا بهمن وحید – جواد طباطبایی نین ساغ الی اولاراق نظامی نین تورک دیوانینا ایرادلار توتور. آرزی ائدیرم بو ساتقینلار منیم سؤزلریمی ائشیدیب قانسینلار.
نظامي نین اوتوپیاسی
نظامي گنجوي آذربایجانین بؤیوک هومانیست شاعیری و دوشونریدیر کی دونیا انسانیت دوشونجه سینین آچیقلاماسیندا بؤیوک رول اوینامیش، زنگین اثرلریله دونیادا قالارقی بیر شخصیته چئوریلمیشدیر. نظامی نین شخصیتینی زمانه نین دورومی یاراتمیشدیر. او بشری و انسانی فیکیرلر یایماقلا بوگون ده بیزیمله چاغداش ساییلیر. توپلومسال رفورملارا اوره ک باغلایان شاعیر، نهایتده بؤیوک ده ییشیکلری لازیم بیلیر و اوتوپیاسیندا انسانلار آراسیندا دوزگون، سالم و تمیز بیر ایلگی لرین قورولماسینی ایستهییر. هر حالدا نظامی نی تامام انسانلار کیمی اؤز محیطینده تانیماق لازیمدیر. بونا گؤره نظامی دؤورونده آذربایجانین دورومونا اشاره ائتمک گرهکیر.
نظامی آناوطنینه، اؤز خالقینا توخونور و شاعیرین وطنی گؤزل تصویرلرله تعریفلهنیر. بؤیوک جهانگیر اسکندر مقدونی آذربایجانا گلدیکده نوشابه آذربایجانی شاهی دیر. بیر قادین قارشیندا دیزه چؤکور. اونون اثرلرینده لیلی عرب اولورسا دا تورکانه گئدیشی وار، بهرام گور بورایا پناه گتیرمیش و عاغیللی رفتار ائتمه یه مجبور قالیر. عیاشلیقدان ال چکیر، دوزگون دولانما مجبوریتینده قالیر. شاعیرین وطنی گؤیجه گؤل بیر اسرارآمیسز یئردیر.
آذربایجان و تورک ادبیاتیندا اوتوپیا حاققیندا دوشونجه لر و یارانان عالیم لرین ساییسی چوخدور. بو ساحه ده نظامی نین تؤکدویو طرح دونیا سویه سینده گؤرکملی بیر نظریهدیر؛ آنجاق نظامی اؤز دوشونجه لرینی باشقا تورک عالیم لری او جمله دن ابونصر فارابی (۲۵۷ – ۳۳۸)، یوسف بالاساغونلو – خاص حاجیب و باشقالاریندان آلاراق، چوخ گؤزل بیر اوتوپیانین طرحینی تؤکموشدور. اسلام دونیاسیندا ایلک حکیم و دوشونور فارابیدیر کی بیر مدینه فاضله نین اؤزه للیکلرینی آراشدیریر و بیر درین دوشونجه لی عالیم کیمی اسلاما آرخالاناراق بئله بیر توپلومو آچیقلاییر. اونون مدینه فاضله سینده عدالت اساسلی بیر یئر آلیر. فارابینین مدینه فاضله سینده بیر مدینه جاهله دن ده آد چکیر و او جامعه ده اختلاس، رانت، یالان و اوغورلوق شرعی و حکومتی حکم ساییلیر.
فارابینین اونوپیاسیندا انسان مرکزده دایانیر. او بو دوشونجه لریله چالیشیر خلیفهلرین رحمسیزلیکله خالقی اذیت ائتمکدن و بیر کوله کیمی برخورد ائتمکدن ساخلاسین. اونلاری اؤز مذهبلرینده آزاد قویسون و گئیینمکلرینه، یئمکلرینه دخالت ائتمه سین، اونلار خالقین امنیت و رفاهینا سوروملودورلار. عئینی حالدا فارابی دونیا چرچوواسیندا بیر حکومت یارانماسینین طرفداریدیر.
خاص حاجیب ده قوتادغو بیلیک کتابیندا اسلام قانونلارینا آرخالاماراق، خالقین رفاهی، آزادلیغی، برابرلیگی اصل ساییلیر. بوتون حکومت انسانلارین خدمتینده اولدوغونو ایرهلی سورور. خاقان اؤلکه نین آوادانلیغینا و خالقین باش اوجا یاشاییشیندا سوروملودور و حکومت باشچیلاری تکجه و تکجه خالقین ایستکلرینی برآورده ائتمهیه مجبوردورلار. بو توپلومدا عدالت اساس ساییلیر و لیاقت اساسیندا و باجاریق اوچون خدمته چاغریلیرلار.
نظامییه چاتدیقا داها گؤزل بیر اوتوپیا ایله اوز – اوزه گلیریک. نظامی موجود سیستمدن انتقاد ائده رک خالقین اویاق اولماسینین طرفداری دیر. انسانین یاشاییشی هدفلی اولماسی و معنویتله دولو اولماسینی، حیاتین گؤزه للیکلرینی تعریفله ییر و بوتون انسانلار بو گؤزهللیکلردن بهره آلماغا حقلیدیرلر. نظامی جسارتله سلطانلاری نقد ائدیر و اونلارین بوینوندا اولان تکلیفلری خاطیرلاییر:
کار تو پروردن دین کردهاند دادگران کار چنین کردهاند.
او آچیقجاسینا حاکیملری تنقید ائدیر و دئییر:
راحت مردم طلب، آزار چیست؟ جز خجلی حاصل این کار چیست؟
ملک ضعیفان بکف آورده گیر مال یتیمان به ستم خورده گیر.
رسم ستم نیست جهان یافتن ملک به انصاف توان یافتن.
هرچه نه عدلست چه دادت دهد وانچه نه انصاف، ببادت دهد.
مملکت از عدل شود پایدار کار تو از عدل تو گیرد قرار. (معین فر ۱۳۶۲:۳۹)
یئنه عدالتین تعریفینده دئییر:
گردن عقل از هنر آزاد نیست هیچ هنر خوبتر از داد نیست. (همان، ص۴۵)
نظامی سلطانلارین ظولملرینی داستانلارا چکیر حتا سلطان سنجردن قورخمایاراق بیر قاری خاتونلا داستانینی تصویر ائدهرک بئله یازیر:
پیرزنی را ستمی درگرفت دست زد و دامن سنجر گرفت:
شاه که ترتیب ولایت کند حکم رعیت به رعایت کند (همان، ص۴۶)
دولت ترکان که بلندی گرفت مملکت از داد پسندی گرفت.
چونکه تو بیدادگری پروری ترک نه ای، هندوی غارتگری.
بئله لیکله سلطانا مصلحت بیلیر عدالتله هر بیر ایشه یاناشسین:
عدل تو قندیل شب افروز تست مونس فردای امروز تست.
پیرزنان را بسخن شاد دار وین سخن از پیرزنی یاد دار
دست بدار از سر بیچارگان تا نخوری یاسج غمخوارگان (همان، ص۴۷)
نظامی نین اثرلرینده اولان قهرمانلار، خالق کوتلهلری ایچیندن سئچیلمیشدیر. مخزنالاسراردا قاری بیر قادین سلطان سنجرین یولونو کسیر. اونا ادب اؤیره دیر. باشقا یئرده بیر قوجا باغبان سلطان سنجرین ظولملرینی اوزونه ساییر. فرهاد خسروشاهین قارشیندا دایانیر. لبو داستانلار اوخومالی دیر: سلطان سنجر و پيرزن، داستان مرد خشت زن، داستان ميوه فروش و روباه، داستان دو حكيم متنازع، داستان كودك مجروح و باشقالاری (محمد عارف، ۱۹۴۷، ۱۱). بورادا زحمتکش خالقدیر کی سلطانلارا غالیب گلیر. نظام ینین سسی قاری قادینلارین، بنا و فعلهلرین سسینی سسلندیریر. الینین زحمتیله حلال چؤرک قازانانلار اونون داستانلاریندا قهرمان ساییلیرلار. نظامی کرامتدن دانیشمیر بلکه انسانی حقلردن دانیشیر:
مــــگر گوهر مردمي گشت خرد، كـه در مـردمـــان مـردميها بمرد.
اگر نقش مردم بخـواني شــگرف، بگويد كه مردم چنينست حـرف.
بـچشم انـدرون مردمك را كـلاه، هـم از مـردن مـردمي شـد سـيـاه. (دستگردی، ۱۳۳۵، ۷).
شاعر تمام اثرلرینده شاهلاری نصیحت ائدیر و پیس عملرینی تنقیده چپکیر:
شــاه كـه ترتيب ولايـت كند، حكـم رعـيـت بــرعـايت كنـد.
تا همه سر به خط فرمان نهند، دوستيش در دل و در جان نهند.
خسرو شیرین داستانیندا کندلیلردن باج آلینمیر، بردعده نوشابه سلطان اولان زامان عدالت و امنیت یارانیر، اورادا قوردیلا قویون بیرگه یاشاییر:
نيت چو نيك باشد پادشا را، گهر خيزد به جاي گل گيا را.
عدالت اولان اؤلکهده هرنه ایسته یرسه اولور: «اگر شير مرغت ببايد در اوست».
آردیجا بو گؤزهللیکلری عدل و عدالتده گؤرور:
همانا كه آن راستنيهاي جُست، نه از دانه از دامن عدل رست.
نظامی نین اوتوپیاسیندا ایلک باشدا عد الت دایانیر. شاه – سلطان نکجه خالق خدمتینده اولمالیدیر، اورادا اوغورلوق، اختلاس یوخدور. بیت المالی هر نئجه ایستهدی خرجلهیه بیلمیر. پوللاری اؤلکه دن ائشیگه چیخارا بیلمیر، ایسته دیگی یئرلرده یوخ، بلکه ایچه ریده خالقین رفاهی یولوندا خرجله مه لیدیر. هفت پیکرده بهرام عادل اولوسا دا، عیاشلیغینا خرجله دیگی تنقید اولور، تجمل قارشیندا دایانیر و ساواشلاری شاهلارین خودخواهلیغیدان بیلیر. یوخسا ملتلر هئج زامان ساواش طرفداری دئییللر. نظامینین شاها باخیشی نظامی بئله دیر:
نظامی آچیقجاسینا شاهلاری بئله تصویر ائدیر و خالقی اونلاردان اوزاق دورماغا چاغیریر:
پادشا آتشي است كـز نـورش، ايمن آن شد كه ديد از دورش.
نظامی سئوگی شاعیریدیر و اونون اوتوپیاسیندا سئوگی نین مقدس بیر یئری واردیر. اونون تمامیله اثرلرینده سئوگی یاشاییشدا اساسلی رول اویناییر. نظالمی سئوگی ده اوسطوره یارادیر. سئوگی خلقتین اساس بینؤره سی ساییلیر و هر بیر انسان سئوگی ایله یاشاماغا حاقلی دیر. سئوگی انسانلارین ایچ روحونو دیریلدیر و اونلاری هرنه پیسلیک، آلچاقلیق، باشقالارینین حقینی ازمه یه قارشی قالدیریر. عدالتله سئوگی نین درین و قیریلماز بیر ایلگیسی وار. خشرو شیرین، لیلی و مجنون و تمامیله خمسه ده اولان کیچیک – بؤیوک داستانلاردا سئوگی نین عظمتی تعریف اولونور. لیلی و مجنوندا:
يا رب بخـــدائـي خـدائيــت، وآنـگه بـه كـمال پـاداشـائـيـت.
كــزعشـق بـغايــتي رســـانم ، كـو مـانـد اگـر چـه مـن نمـانـم.
از چشمه‌ي عشـق ده مـرانـور، وين سرمه مكن زچشـم من دور.
گر چه ز شراب عشـق مستم، عاشقتر از اين كنم كـه هستم.
گويند كه خو زعشـق واكن، ليلي طلبي ز دل رها كن.
يارب تـو مرا بروي ليلي، هـر روز بده زياده ميلي (معین فر، ۱۳۶۲، ۳۵۷).
نظامی نین اوتوپیاسیندا قادین رولو
نظامی باشقا شاعیرلره بنزهمیر. او فردوسی کیمی قادینی اژدها و دیو بیلمهییر، بلکه خلقتین شاه اثری و حیاتین یارادیجیسی کیمی حؤرمتله اونا یاناشیر. قادین شرف گتیرن، سئوگی قایناغی و انسان یارادان ساییلیر. او باجیلارینی، آنالاری و قادینلاری ایگیدلردن سئچمهییر. اونلاری ایگیدلردان اکسیک یوخ، بلکه یوکسک بیلیر. بونو نظامینین تامام اثرلرینده اوخویوروق. بوگونه قدر دونیا ادبیاتیندا بئله بیر شاعیر و عالیم گلمه میشدیر کی قادینلا بئله حؤرمتلی و سایغیلی رفتار ائتسین. نظامی یانلیش سیستملره قارشی دایانیر و قادینی هئچ بیر ایگیددن آلچاق بیلمه ییر بلکه بوتون یوکسکلیکلره صاحیب قادینی بیلیر. گؤروروک کی انوشیروان، اسکندر و بهرام کیمی بؤیوک و گوجلو قولدورلار بیر قادین قارشیندا نئجه ذلیل اولورلار و نئجه اونون حؤرمتینه دیزه چؤکورلر. بودور نظامی نین قادینا باخیشی. بئله بیر اوتوپیادا قادین داها بیر عروسک یوخ، بلکه شرف قازانان، بشریتی قورتاران و شرفلی آنالار، باجیلار و قادینلاردیرلار.