هورریلر خزر دنیزی ایله دجله چایینین قیراقلارینا قدهر اوزانان بیر یورددا یاشایان خالقلارین آدیدیر. هورریلر ۲۵۰۰ ایل میلاددان اؤنجه بو یئرلرده یاشاییردیلار. اونلارین یاشاییش یوردلاری زاگروس داغلاریندان توتوب – مدیترانه ساحیللرینی ده احتوا ائدیردی. هورریلر ۲۵۰۰ ایل میلاددان اؤنجه بورالاردا یاشاسالار دا، ۱۶۰۰ الی ۱۲۰۰ میلاددان اؤنجه ایللر آراسیندا بیر مدنیت قوروب، خاقانلیقلارینی قوردولار. بو یوردلار تاریخ بویو هورریلر اؤلکهسی کیمی قلمه آلینمیشدیر. هورریلر ۱۵ یوزایل میلاددان اؤنجه مصر و بابل مدنیتینه بیر رقیب اولورلار.
هورریلرین دیلی بوگون آرادان گئدیبدیرسه ده، دیلچیلر هورریلر دیلی ایله قافقاز دیللری آراسیندا اولان باغلیلیغی قبول ائدیرلر. هئتیتلرین باشکندی اولان خاتوشا شهریندن تاپیلان میخی کتیبهلردن آلینان معلومات گؤستهریر کی هورریلر هئتیتلردن اؤنجه داها آرتیق و قاباقجیل بیر مدنیته مالیک ایدیلر. اونلار میتان شاهلیغینی تشکیل وئرمیش و اونلارلا یاشاییرمیشلار. دوغرودان دا بوگونه قدهر بوتون تاریخچیلر هورریلری میتانلارا باغلی بیر مدنیت تانیتدیرمیشلار.
هورریلر همین تاریخچیلرین دئدیکلرینه گؤره زاگروس داغلاری ایله اورمو دنیزی آراسیندا داها آرتیق یاشامیش و مدنیتلرینین کؤکلرینی بورادا باغلامیشدیرلار. هورریلر باشقا میلتلریله ده صمیمیتله یاشامیشلار و اونلارلا ساواش و دؤیوشه داخیل اولمامیشلار، بلکه اؤز مدنیتلرینی قوروماق اوچون باشقا میلتلریله صُلح و صفادا یاشاماغا جان آتیرمیشلار. آنجاق هجوملار قارشیندا دا دایانمیشلار.
هورریلرین دیلینی قافقاز دیللریندن بیلهرک، آدلارینی دا اورفا شهریندن – بوگونکو تورفا شهریندن تورکیهده – آلینما بیلیرلر. همین دیلچیلر اونلاری اور یا اورفا شهریندن بیلهرک، آسیانی سویلاریندان دا بیلیرلر. بیر سیرا عالیملر اونلاری آریایی؟! بیلیرلر؛ آنجاق دیللرینین التصاقی اولدوغو بو تئزی اینانماغا چتینلیک یارادیر. بوغازکوی کتیبهسی هورریلردن قالان بیر کتیبه اولاراق بوگون چوخلو عالیملرین باخیشینی اؤزونه چکمیش و هورلی – هئتیت خطی کیمی تانینماقدادیر
هورریلر، آت تربیهسینده اؤزلریندن مهارت گؤسترمیش، اکینچیلیکده ده تانینمیشدیلار. اونلارین آراسیندا قادینلارین آرتیق حُرمتی اولدوغونو دا تاریخچیلر قید ائتمکدن اسیرگه میرلر. اونلارین دینلری حاققیندا دا تاریخچیلر چوخ معلومات وئره بیلمهمیشلر؛ آنجاق هورریلر آراسیندا نئچه تانریچانین اولدوغو اینانیلیر. گونش، یاغیش، اود و گورگوربابا آدلی تانریچالارینین اولدوغو اینانیلیر.
هورریلر ایراندا پروتوتورکلردن ساییلاراق، سومرلر، هئتیتلر، قوتتیلر، لوللوبیلر، ماننالار و ساکالار سیراسیندا دایانیرلار. هورریلرین شاهلاریندان بیزه بو آدلار قالمادادیر: تیشاری، اورکیش و ناوار.
هورریلردن تاریخی اثرلر الده واردیر کی بوگون اونلاری اورفا، اورمیه، سلماس و توروسدا گؤرمک مومکوندور. بو یوردلار قاباقجا (میلاددان اؤنجه) ناییر آدلانیرمیشلار. هورریلر ده سومرلر، گوتتیلر کیمی اورتا آسیادان کؤچوب آذربایجانا گلمیشلر. اونلارین باشکندی مختلیف یازیلاردا واشوقاننی – هالور چایینین قیراغیندا- یازیلمیشدیر. بیر سیرا تاریخچیلر اونلارین سونرالاردا هئتیت و اورارتو دولتلرینی یاراتماغی دا یازیرلار. هابئله اونلارین سویلارینی گوتتیلر و لوللوبیلردن بیلیب، التصاقی دیللی اولدوقلارینی یازیرلار. حسنلو تپهسیندن تاپیلان بیر کتیبه ده ۲۴۰۰ ایل میلاددان اؤنجه هورری خاقانی تیشاریدان قالمیش ساییلیر. ساشارنار – هورریلرین باشقا بیر شاهی – ندان ناوار منطقه سینده ۱۴۵۰ ایل میلاددان اؤنجهیه باغلی بیر کتیبه ده اله گلمیشدیر. هورریلرین هورپاتیلا آدلی بیر سولالهلری ده اولموشدور کی نئچه خاقانلارینین آدی بوگونه قدهر تانینمیشدیر. پروفسور دایسون هورریلر حقینده آراشدیرمالار ایرهلی سورموش و دهیرلی سونوچلار الده ائتمیشدیر. هورریلرین مدنیتلرینین وارلیغی حسنلو تپهسیندن تاپیلان جامدا گؤرسهنیلیر. ۱۹۰۵جی ایلده سلماسین ۱۵ کیلومترلیگینده ایکی اینک، قورشاق، تیر – کمان و قانادلی انسان هیکلینی تاپدیلار. بوگون اورمیه دنیزیندن اوشنویهیه قدر اوزانان بیر یولدا تاریخی تپه، هورریلر و لوللوبیلره عایید اولاراق ساخلانیلیر. بئله سندلر بوگون هله ده آذربایجانین مختلیف یئرلریندن تاپیلیر. نابوردان علاوه، کرکوک و نوزیدن ده دهیرلی سندلر اله گلمیشدیر.
اله گلن سندلر هورریلرین ارابهلردن یارارلاندیقلارینی بللندیریر. “هوراند” کندلریندن اولان “هؤری بره” آدلی بیر ماحال قاراداغ کندلریندن تانینمیش بیر ماحالدیر. بورادا اولان آدلار او جملهدن “هورات”، “هوری بره”، “هووای”، “هووای دره”، “هورووشه” و باشقا آدلار هورریلردن قالما آدلار کیمی تانینیرلار. تاریخچیلر هورریلرین تاریخینی بئله یازیرلار کی میلاددان ۲۵۰۰ ایل قاباق قافقازدان بیر قبیله کؤچهرک اورمو اطرافیندا مسکونلاشیرلار. ۱۵۰۰ ایل میلاددان اؤنجه بورالاردا بیر مدنیت یارادیرلار و هورریلر خاقانلیغینی قورورلار. بونلار گوتتیلر و لوللوبیلر سویوندان اولموشلار و دیللری ده اونلارلا قوهوم ساییلیر.
هورریلر ایلک خاقانلاردان ساییلیرلار کی آذربایجاندا مدنیت قورموش و آنادیلیمیزده دانیشمیشلار و کتیبهلر یازمیشلار. دؤکتور زهتابی دا مختلیف اثرلرینده بونلارا فاکتلار گتیرمیش و اثبات ائتمیشدیر. قاراداغدا اولان چوخلو کندلرین آدلاری هورریلرله باغلیدیر. دیل حقینده اولان آراشدیرمالار ایللردیر کی بونلاری اثبات ائتمیشدیر. بو آدلارین معنالارینی بوگونکو دیلیمیزده تاپماق چتین دئییلدیر. هورات: هورریلرین مقدس آتی دئییلیرمیش. هؤری بره هورریلرین کمینگاهلاری دئییلیرمیش، هوراند گونش یئری دئمکدیر و . . .
Caucas Languages قافقاز دیللری – بو دیللر اوچ بؤلومه بؤلونور: قوزئی باتی گروپو – چرکس و آبخاز دیللری / قوزئی دوغو یللری – بو گروپ ۳۰ دیلدن ده آرتیقدیر، او جملهدن : لزگی، آوار و داغستان دیللری / قافقاز گونئی دیللری – لاز، گورجی و مینگرلی گروپو.
هورری دیلینه عایید متنلر ۲۰جی یوزایلین باشلانغیجیندا بوغازکوی آرشیوینده تاپیلدی. بو متن بیر مکتوب اولاراق اککد خطی ایله هورری دیلینده تیشاری آدلی بیر شاهدان – اورکیش و ماواری شاهیندان میلاددان ۳۰۰۰ ایل اؤنجه ده یازیلمیشدیر. “راس الشمرا” یئر قازینتیلاریندان معلوم اولدو کی بو زامانلاردا اوگاریت شهرینده یاشایانلار هورری دیلی ایله قونوشوردولار. “ماری” آرشیویندن تاپیلان متنلر ده داها آیدینلاتدی کی بو زامانلاردا هورری یازیلار چوخوموش. هاتوشاش و بوغازکوی سندلری بو دیلین و خط اوزهرینده قویدوغو تاثیر داها چوخوموش. بوغازکوی آرشیوینده هورری دوعا کیمی متنلر تاپیلدی. گیلگمیش ناغیلیندان دا بیر پارچالار اله گلدی. آنجاق اصلی متن هورری دیلینه عایید اولان و اؤنملی اولان متن بیر مکتوبدور کی “توش رانا”- میتان شاهی، اوچونجو آمنوفیس – مصرین فرعونونا یازمیشدیر. بو مکتوب ۱۴۰۰ ایل میلاددان اؤنجه یازیلمیش و “تلالعماره” باشکندینین ویرانهلرینده الده ائدیلمیشدیر. بو متنلر اله گلدیکده بیر سیرا آچیلمامیش قالان سرّلری آچیقلادی، او جوملهدن بیلیندی کی اککد متنلرده ده هورری آدلارین چوخلوغو دانیلمازدیر. نوزی شهریندن اله گلن قایناقلار گؤستهریر کی هورریلر بابل ادبی اثرلرینی آلمیش و اؤز اثرلری اولان آت تربیهسی کیمی بیلیکلرینی اونلارا آرتیریب آشور و هیتیتلره وئرمیشلر.
هورریلر ثابت و قالارقی بیر امپراتورلوق یاراتماسالار دا، مدنیت یؤنوندن گوجلو ایدیلر. الیمیزده اولان سندلر، سومرجه و یاخود گوتتیلر دیلینده اولان قایناقلار هورریلر حقینده معلومات وئریرلر. اورکیش، ناوار، تیشاری، نامرو و باشقا آدلار هورریلردن قالاراق بوگونه قدر آراشدیرمالار داها آز اولموشدور. آنجاق بونلار اساسیندا تدقیقلر و تحقیقلر آپارماق گرهکیر. بو خاقان و یئر آدلارینین بیر سیراسی هله ده معلوم اولمامیشدیر مثلا اورکیش شهرینین هارادا اولدوغو معلوم دئییلدیر. آنجاق اورمودان کرکوک و ایکی چای آراسیندا یاشاماقدا اولدوقلاری اینانیلیر.
اورمو دریاسی اطرافیندا یاشاماقدا اولان هورریلرین دیل قالیقلاری و آدلاری هله ده قالماقدادیر. اونلار میلاددان ایکی مین اؤنجه داها گئنیش یئرلره یاییلیب و آراپخای یا همان کرکوک اطرافیندا یاشامیشلار. کرکوکدا دا بیر سیرا هورریلره عایید سندلر اله گلمیشدیر. باستانشناسلار میلاددان اوچ مین ایل اؤنجه ده ایکی چای آراسیندا هورریلرین اثرلریندن دانیشیرلار، آنجاق اونلارین امپراتورلوقلاری همیشه کؤلگه آلتیندا قالمیش، تکجه اونلارین کولتورلرینه مراجعه اولونور.
تاریخچی لیک و دیلچیلیک گؤستهریر کی هورریلر یئرلرینی ماننالارا وئرمیشلر و تاریخده آرادان گئتمهمیشلر. بوگون بو آردیجیل قالارقیلیغی دیلیمیزده گؤره بیلیریک. ماننا شاهلارینین آدلاری هورریلره چوخ بنزهییر، بو آدلاری اورمو دریاچهسی، قاراداغ، حتا خزر دنیزی اطرافیندا گؤرمک اولور. ایکی چای آراسیندا دا هورریلره باغلی آدلار اورتایا گلمکدهدیر. یئنی تاپیلان لوحهلر کرکوکدا، حتا کاپادوکیه لوحهلرینده هورریلردن خبر وئریر. “نامار” آدی ایلک اؤنجه “ناوار” اولاراق، داها سونرالار “نامرو” آدلانمیشدیر و بوگون ده بئله اوخونور.
بوغازکویدن تاپیلان سندلر هورریلر حاققیندا یئنی معلوماتلاری آراشدیرماق اوچون یوللاری آچیر. بو التصاقی دیللردن اولدوغونو آیدینلاشدیریر. اردبیل اطرافیندا تاپیلان یئر قازینتیلاریندان مگالیتیک اثرلر اساسیندا هورریلردن قالماسینی ادعا ائتمک اولار. “شهر یئری” بونلاردان قالان اثر کیمی بوتون دونیا باستانشناسلارینین دقتینی جلب ائتمیشدیر.[۱]اردبیلده اولان هوراند، هیر و حور آدلاری ۴ مین ایل بوندان اؤنجهیه عایید اولاراق، هورریلرین تاریخینی آیدینلیغا چیخاریر.
آراشدیریجیلار بوغازکوی اطرافیندا تاپیلان سندلر اوزهرینده چوخ دایانیرلار. اونلار اینانیرلار کی هورریلر میلاددان ایکی مین ایل اؤنجه میتان مدنیتینی یاراتدیلار. هیتیلر اوزهرینده ده تاثیر بوراخدیلار. هئیتلر، مورسیلیس زامانی ۱۵۹۵ ایلینده بابله هجوم آپاریب، قاییدیش زامانی هورریلرله اوز اوزه گلمیشلر. هاتوشا – بوغازکوی داشلاریندا تاپیلان یازیلی قایاداش یازیلاریندا هورریلرین یاخشی دورومدا اولدوقلاری بللیدیر. اونلار بو یوردلاردا ممتاز بیر دورومدا یاشاییرمیشلار.
هورری دیلی هورریلره باغلی اولاراق ۲۳۰۰ ایل میلادان اؤنجه ایکی چای آراسینا گلمیش و مین ایل میلاددان قاباق آرادان گئتمیشلر. بوگون بوتون دیلچیلر هورری دیلینی هورو – اورارتو دیلیندن بیلهرک، قافقاز دیللرینین داللاریندان بیلیرلر و اونو یاپیشقان یا التصاقی تانیییرلار. هورریلر ۲۰۰۰ ایل میلاددان اؤنجه میخی خطینی قبول ائتمیش، آز سندلر الده اولسا دا، سومر دیلینین و خطینین داوامی بیلیرلر.
[۱] ) تاریخ پیشرفت علمی وفرهنگی بشر، ازانتشارات یونسکو، ترجمه پرویز مرزبان، جلد اول بخش دوم- قسمت اول، ص ۳۲-۳۱-۳۰.
قایناقلار :
پروفسور محمد تقی زهتابي، تاريخ قديم تركان ايران، تبریز، ۱۳۷۶٫
عزت الله نگهبان، ظروف فلزي مارليك، مجله ميراث فرهنگي، سال سوم، شماره ۵ ، ۱۳۷۰٫
اقرار علی‌یف، پادشاهی ماد، ترجمه‌ی کامبیز میربهاء، انتشارات ققنوس، ۱۳۸۸٫
چارلز برنی، مارشال لانگ، تاریخ اقوام کوه‌نشین شمال غربی ایران، ترجمه‌ی هوشنگ صدیقی، انتشارات نگاه، ۱۳۸۶٫
دیاکونوف، تاریخ ماد، دیاکونوف، ترجمه‌ی کریم کشاورز، انتشارات پیام تهران، ۱۳۵۷٫
امید عطایی‌فرد، ایران بزرگ، انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۴٫
رقیه بهزادی٫ قوم های کهن در آسیای مرکزی و فلات ایران، انتشارات طهوری، ۱۳۸۶٫
شاپور رواسانی، جامعه بزرگ شرق، نشر شمع، ۱۳۷۰٫