بيلديگيميز كيمي ايراندا ملي مسئله سينه تكجه ايران توده حزبي ميدان آچيردي. آنجاق اودا باجارا بيلمهميشدي بو ساحهده بير آدديم گؤتوره بيلسين، چونكي حزب توده بير طبقاتي شعارلار آلتيندا چاليشيردي و باجارا بيلمزيدي عموم اهاليني اؤز اطرافينا توپلاسين.[۱] آنجاق پيشه وري و شبستري بو فكره دوشن زامان، حزب توده اونلاردان حمايه ائتميشدير. «جبهه ي آزادي» آديندا بير تشكيلات يارانميشدي و بونا باشچيليق ائدهن پيشه وري ايله شبستري اولموشلار. پيشه وري آژير رونامه سيني دولانديريردي[۲] و شبستري ده «آذربايجان» درگيسيني ياييردي. پيشهوري ايله شبستري آراسيندا آپاريلان اوزون دانيشيقلار و يازيشمالاردان سونرا، فرقه ني قورماغا قرارلاشيرلار.
پيشهوري و شبستري ايشه باشلاديلار. ايلك اؤنجه آزاديخواه شخصلردن مؤسسلري سئچمك لازم ايدي. بو ايش چتين اولاراق، فداكارليق دا طلب ائديردي. چوخلو چكيش بركيشدن سونرا ۴۸ نفرين امضاسي ايله بير مراجعت نامه يازيلير. مراجعت نامهنين انتشاري آذربايجاندا بؤيوك بير حادثه ساييلير. «آذربايجان» روزنامه سي، فرقه نين اورگاني اولور. بوتون آذربايجان شهرلريندن امضالار توپلانيب و مراجعت نامه قارشيلانير و «آذربايجان» بو قارشيلامالار و امضالاري چاپ ائدير. آز بير زاماندا مينلرجه امضا توپلاندي. فرقه ايشه باشلير و پيشه وري اودلو مقاله‌لري و گؤروشلريله اونا رهبرليك ائدير. پيشهورينين ايلك مقاله‌سي بوايدي: «فرقه ميز ايشه باشلادي». و بورادا بئله يازميشدي: «بيز ايرانين استقلالي ايله علاقه دار اولدوغوموز ايله برابر، آذربايجان خالقي‌نين فرهنگي اختياراتي و اؤز مقدراتي نين اؤز گوجو ايله تعيين ائتمهسيني آرزو ائديريك». «فرقه‌ميز ملي بير فرقه اولدوغو اوچون صنف و طبقه نظرده توتماييب، عموم جماعتي اؤز بايراغي آلتينا چاغيرير». [۳]
فرقه نين مراجعت نامه سي ۱۲ شهريورده يازيلير و «آذربايجان» درگيسي ۱۴ شهريور چيخير. آذربايجان ايكينجي ساييسيندا، پيشهوري بئله يازير: «آذربايجان ايالت انجمنينين بؤيوك سياسي معناسي واردير. بو انجمن تهران و ايرانين آيري شهرلرينده باش قالديرميش ارتجاع و ضد دموكراسي جريانينا محكم بير يوموروق و ديش سينديريجي بير جواب اولاجاقدير… آذربايجان ايالت انجمني تك آذربايجان مسئله سي نين حلّي دئييل، بلكه بوتون ايران آزادليق مسئله سي نين حلّي دئمكدير».
۱۲ شهريورين مراجعت نامه سي ۱۲ ماده دن عبارت ايدي. قيسسا جا بو اون ايكي ماده بونلاريدي:[۴]
۱) ايرانين استقلال و تماميتيني ساخلاماقلا برابر آذربايجان خالقينا داخلي آزادليق و مدني مختاريت.
۲) ايالت و ولايت انجمنلريني انتخاب ائديب و بو انجمنلر فرهنگ، بهداشت و اقتصاد ساحه سينده فعاليت گؤسترمك.
۳) آذربايجانين ابتدائي مكتبلرينده اوچ كلاسا قدر، درسلر فقط آذربايجان ديلينده آپاريلماليدير و اوچ كلاسدان يوخاري، دولت ديلي اولماق اوزره فارس ديلي، آذربايجان ديليله ياناشي تدريس ائديلمه‌ليدير.
۴) آذربايجان دموكرات فرقهسي صنايع و فابريكالارين گئنيشلنمهسينه چاليشاجاق.
۵) دموكرات فرقهسينين اساس مقصدلريندن بيري آذربايجان شهرلرينين آبادلاشديرماسيدير.
۶) تجارتين گنيشلنمهسي چوخ لازم و جدّي مسئله لردندير.
۷) فرقه سعي ائدهجكدير كندلي‌لرين احتياجلاريني تأمين ائتمك اوچون اساسلي قدملر گؤتورسون.
۸) دموكرات فرقه سينين مهم وظيفهلريندن بيري ايشسيزليكله مبارزه ائتمكدير.
۹) انتخابات قانونوندا آذربايجانين حقينده بؤيوك ظلم ائديلميشدير ـ آذربايجان دموكرات فرقه سي سعي ائدهجك آذربايجان نفوسونا نسبت وكيل انتخاب ائتمه گه حقي اولسون.
۱۰) آذربايجان دموكرات فرقه سي فاسد، مختلس و رشوه آلان شخصلريله جدّي مبارزه ائدهجك.
۱۱) آذربايجاندان آلينان وئرگيلرين ياريسيندان يوخاريسي آذربايجانين اؤز احتياجلارينا صرف ائديلسين.
۱۲) آذربايجان دموكرات فرقه سي بوتون دموكراتيك دولتلر، مخصوصاً متفقلرله دوستلوق ساخلاماق طرفداريدير.[۵]
بو مراجعت‌نامه نين سونوندا بئله گلميشدير: «بيز، اوّل اؤز ائويميز اولان آذربايجاندان باشلاييريق و اينانيريق‌كي آذربايجانين اصلاح و ترقي‌سي، ايرانين ترقيسينه سبب اولاجاقدير و وطنيميز بو واسطه ايله قولدورلارين و مرتجع لرين چنگاليندان نجات تاپاجاقدير.
ياشاسين دموكرات آذربايجان! ياشاسين مـستـقـل و آزاد ايران!»
بو مراجعت‌نامه‌دن سونرا، شهرلر و كندلرده جماعت دسته دسته ييغيليب فرقهنين شعبه‌سيني تشكيل وئرديلر. دوشمانلار دا ساكت اوتورماييب، خالق آراسيندا سوءتفاهم ياراتماغا چاليشيرلار.[۶] اونلارين تبليغاتلاري، نهضتي تجزيه و يا آيري بير اؤلكه يه الحاق عنوانيله لكهلنديرمك ايسته ديلر. آنجاق تشكيلات ايشه باشلاميشدي. ۲۳ گوندن سونرا تبريز تشكيلاتينا عضو اولانلار مينلر نفردن تجاوز ائتميشدير.[۷] مهر آيينين ۹ندا كنفرانس قورولور و بيرينجي كنگره اوچون ۵۹ نفر نماينده سئچيلير. كنگره ده ۴۱ نفر مركزي كميتهيه سئچيليب و پيشهوري فرقهنين صدري اولور.
مرتجعلر، تهراندا آذربايجان حركاتيني تانيتديرماق ايستهميرلر و آذربايجان حقينده مقاله يا موضع توتماغي بوتون روزنامه لرده قدغن ائديرلر. آنجاق خبرلر ايرانين بوتون خالقلارينا چاتير، تهرانين ارتجاعي دولتينده ايكي دسته ليك يارانير.[۸] صدر، محمدرضا شاهين وزيري تختدن دوشوب، حكيمي ايش اوسته گلير.
دوروم ثابت قالا بيلمزدي. فرقه ده سؤزه قناعت ائديب دورا بيلمزدي. حكيمي ده قانون اساسييه وفالي قالمير و انجمن ايالتي قانونونو پوزماق ايستهيير. بئله بير دورومدا، فرقه، خالقين آرزيلاريني يئرينه يئتيرمك اوچون ملي دولت تشكيلاتي ياراتماق گره ك ليگي ميدانا چيخير. آبان آيينين ۲۰سينده ايالت انجمنلرين و ۱۵جي مجلس سئچگيلرينين تئزراق باشلانماسي شعارلاري اورتايا چيخير. آيري سؤزله، فرقه بونو آنير كي داها قورولوش دؤره سي قورتاريب و عمل دؤره سي باشلانيبدير. اعتباراً بو گوندن، فرقه، سياسي قدرتي اله گتيرمك اوچون مبارزه ني شدتلنديرير. آبان آييندا تبريزده ۱۵۰ مين نفرليك توپلانان عمومي ميتينگ قورولور و بورادا ۷۰۰ نفر نماينده سئچيلير و بو نماينده لر آيين ۳۰ ـ ۲۹ گونلرينده اجلاس قوروب بئله تصميملر توتور:
۱) آذربايجان خالقي اؤزونه مخصوص مليّت، ديل، عادت و عنعنه لره مالكدير. بو خصوصيات اونا حق وئرير، ايرانين استقلال و تماميتيني مراعات ائتمكله برابر، اؤز مقدراتيني تعيين ائتمك اوچون آزاد و مختار اولسون.
۲) كنگره آذربايجان خلقينين، ايرانين باشقا ايالت و ولايتلريله اولان مدني، اقتصادي و سياسي رابطهسيني نظره آلماقلا برابر، هئچ وجه ايله راضي دئييل دولت آذربايجانين مشروع و قانوني تقاضالاريني، ايرانين سرحدلرينه خلل گتيره‌ن و اونون تجزيه سي سببي قرار وئرسين.
۳) آذربايجان خالقي وار قوّه سيله ايراندا مشروطه شكلي آلميش دموكراسي اوصولونون طرفداري دير.
۴) آذربايجان خالقي ايرانين تماميت و استقلاليني گؤزلهمكله برابر آذربايجاندا دموكراسي و ملي حكومت اوصولو ايله اداره ائتمه يي باجارير.
۵) آذربايجان خالقي‌نين اؤز ملي و آنا ديلينه مخصوص علاقه سي واردير. اؤزگه ديلينين تحميلي اونو ترقي و تمدن كاروانيندان دالي سالير.
۶) /۱۵۰ مين نفرين امضاسي و ۷۰۰ نفر نماينده نين اشتراكي ايله تشكيل تاپان ميللي كنگره آذربايجان ملتينين اراده سيله اؤزونو مؤسسلر مجلسي اعلان ائديب، آذربايجانين داخلي ايشلريني اداره ائتمك اوچون ۳۹ نفردن عبارت بير ملي هئيت سئچيب، اونلارا اختيار وئرير كي ملتين ملي ايستكلريني عملي ائتسين.[۹]
جالب بودور كي همان گون سوءاستفادهلرين قارشيني آلماقدان اؤتور «آذربايجان» درگيسي بئله يازير: «خالقيميز سوءتفاهم و تهمت‌لره يول وئرمه‌مك اوچون، اوز مقدراتيني اله آلديغي حالدا، اؤلكه ميز ايراندان آيريلماماغيني اعلان ائدير و بوتون ايران خالقلاريلا قارداشليغيني حفظ ائتمه يي اؤزونه وظيفه بيلير… آچيق و آيدين صورتده آذربايجانين ايراندان آيريلماسي و يا اونون آيري مملكته الحاق انتشاراتيني جّدي صورتده تكذيب ائدير».[۱۰]
يئنه جالبدير كي بو زامان امپرياليست لر، حتا توركيه راديوسو اعلان ائديركي تبريزده عصيانچيلار ادارهلري اشغال ائديبلر. بو دورومدا پيشهوري بير مقاله يازير و اورادا «بيز اؤزوموزو ايراندان مجزا بيلميريك، بيز مشروطه ني ديريليك ايسته ييريك. بيز فقط آذربايجان ملي مختاريتيني آلماقدان اؤتري اقدام ائديريك».
بو مبارزه‌لر نهايتده ۱۳۲۴ جي ايلين ۲۱ آذر گونو نتيجه يه چاتير و ملي حكومت قورولور. فرقه، بوگون، گون اورتادان قاباق پيشه وريني آذربايجان ملـي دولتيني تشـكيل وئرمه يه مأمـور ائديـب و پيشهوري گون اورتادان سونرا كابينه ني آشاغيدا كي آداملارلا تانيتديرير:
باش وزير سيد جعفر پيشه وري
داخله وزيري دكتر سلام الله جاويد
خلق قوشونلاري وزيري جعفر كاويان
فلاحت وزيري دكتر مهتاش
معارف وزيري محمد بي ريا
صحيه وزيري دكتر اورنگي
ماليه وزيري غلامرضا الهامي
عدليه وزيري يوسف عظيما
يول، پست، تلگراف
و تلفون وزيري كبيري
تجارت و اقتصاد وزيري رضا رسولي
ايش وزيري باش وزيرليك نظارتي ايله [۱۱]
گؤرونور بورادا خارجه وزیری یوخدور و بو، گؤسته ریر کی هئچ بیر صورتده آذربایجانین ایراندان آیریلماق فکری یوخدور.
بو ملي حكومتين پروگرامي بونلار ايدي:[۱۲]
۱) ايرانين استقلال و تماميتيني خللدار ائتمهدن، ملي دولتيمزي دموكراتيك اساسلار اوزره قورماق
۲) ولايت انجمنلرينين انتخاباتينا باشلاماق
۳) شهرلرين عمران و آبادليغي اوچون چاليشماق
۴) معتمد آزاديخواه آداملاردان فرماندار و بخشدارلار سئچمك
۵) ژاندارم و پليس ادارهلريني آزاديخواه و ميهنپرست اشخاصا تاپشيرماق
۶) ماليت قانونلاريني سهمانلاماق
۷) مختاريت، مجلس ملي و ملي دولتي قوروماق اوچون، وجوده گلن فدايي دستهلريني بير مركز اطرافيندا تمركز وئرمك.
۸) فرهنگ و معارف ساحه سينده: ملي ديليميزي بوتون مدرسهلرده رسمي اولاراق اجرا ائتمك و ملي دارالفنون اساسيني قورماغا چاليشماق
۹) ملي صنايعه اهميت وئريب، كارخانالاري دوزگون يولونا قويماق و يئني كارخانالار آچماق
۱۰) يوللارين تعمير و احداثي، پست و تلگراف و تلفونو گئنيشلنديرمك
۱۱) ايشسيزليغين قارشيسيني آلماق
۱۲) ايش قانونو لايحه سيني تهيه ائديب مجلسه وئرمك
۱۳) عمومي و مُسري خسته ليكلرين قاباغين آلماق و خالقين بهداشتيني تأمين ائتمك
۱۴) آذربايجان ملي حكومتي بوتون هموطنلري حقوق و قانون مقابلينده مساوي حساب ائدير.
ملي حكومت همان گوندن ايشه باشلير و اوستده سايديغيميز يولو گئدهركن چوخلو خدمتلر گؤسته رير[۱۳]. بير ايل داوام تاپديغي بو ملي حكومت، پهلوي دؤرونون ۵۰ ايلليك ايشلريني بير ايلده گؤرموشدور. همان ايلين دي آييندا آذربايجان يونيوئرسيته سي قورولور و بورادا طب فاكولته سي، فلاحت فاكولتهسي، پداغوژي فاكولته سي (تاريخ، ديل، ادبيات، فلسفه، حقوق، رياضيات و طبيعيات) قورولور. معارف وزارتي مأمور اولور ۱۰ گونون عرضينده ايكي ايشي يئرينه يئتيرسين ۱) دارالفنون اوچون لازم اولان بيناني اطلاع وئرسين ۲) دارالفنون اوستادلاري هئيتين سئچمك و علمي وسائطي حاضرلاماق.[۱۴]
دي آيينين ۱۶ سيندا آذربايجان ديلي، رسمي دولت ديلي حساب اولونور. بوتون خالق آنا ديليني اؤيره نمه يه چاغريلير و بو كلاسلاردا حاضر اولانلارين ايش مدتي بير ساعت آزالير. بونون آرديجا يئتيم، صاحبسيز اوشاقلارين تربيتي حقينده قرار صادر اولور. آزادليقدان مدافعه اوچون فدايي دسته لري و خلق قوشونلاري قورولور.
۲ ) رحيم رئيس نيا، از زندان، روزنامة آژير، تهران ۱۳۷۸٫
۳ ) آذربايجان، شماره۱، ۱۴/۶/۱۳۲۴٫
۲) گذشته چراغ راه آينده است، جامي، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۱، ص ۲۵۹٫
۱) شاهرخ فرزاد، فرقة دموكرات، آذربايجان، تهران، ۱۳۸۶٫
۲) گذشته چراغ راه آينده ، ص ۲۶۱٫
۳) م. س. ايوانف، تاريخ معاصر ايران، ترجمه كريم كشاورز، تهران، ۱۳۵۷، ص ۱۱۷٫
۱) بهزاد بهزادي، نگاهي به وقايع سالهاي ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ آذربايجان، تهران، ۱۳۸۴، ص ۲۹٫
-) م. كريمي، روشنفكران آذربايجان، تهران، ۱۳۸۶، ص ۱۵۸-۱۲۲٫
۱) دكتر سلام الله جاويد، نهضت ملي آذربايجان حاققيندا، آمريكا خارجه وزارتي‌نين مكتوبلاري، تبريز، [بي‌تا]
۲) بهزاد بهزادي، نگاهي به وقايع سالهاي ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ آذربايجان، تهران، ۱۳۸۴٫