کؤچورن: عباس ائلچین
میلّی دوشونجه، میلّی کيمليک، میلّی تاريخي جوغرافييا، میلّی معنوي ثروت ادبییّاتين باشلانغيجي اولان فولکلوردادير. فولکلور و اونون موتيولري يازيلي ادبییّاتا مؤوضو و فورما وئرير، ادبييّاتين میلّی خاراکتئريني موعينلشديرير.
فولکلورون ادبي پروسئسه هانسي شکيلده تاثير گؤسترمهسي و بو پوسئسين نئجه گئتمهسينين اؤزو سون درجه ماراق دوغوران مسلهدير. مين ايللر بوندان اول يارانان آغيز ادبییّاتي اؤرنکلريني عرصهيه گتيرن قايناقلار موعاصير حياتيميزا، اينديکي دوشونجه طرزیميزه نئجه اويغونلاشيب ياشايير؟ بو گونون نثري و پوئزيياسي شيفاهي سؤز خزينهميزدن نئجه بارينيب بهرهلهنير؟ بوتون بونلار ادبي پروسئسده اؤز علمي و بديعي دَيريني ساخلايان واجيب پروسئسدير.
فولکلورون يارانديغي قايناقلارين بديعي اثره تاثيري گونشين تورپاغا تاثيرينه بنزهر. گونش آلمايان تورپاقدا حرارت چاتيشماز. باشقا سؤزله، نووهسينه فولکلور روزيگاري اسمهين اثر، تعبير جايزجه، ديستيلله اولونموش سويا بنزهر. بوتون تميزليگينه و صافليغينا باخماياراق بئله سويو ايچمک اولمور.
آز ياراديجي صنعتکار تاپماق اولار کي، اونون اثرلري خالق ديليندن، بو ديلين شهديني-شکريني شرطلنديرن فولکلور قايناقلاريندان قيدالانماسين. حقيقي صنعتکار خالقيني، اونون آرزو و ايستگيني، خالقين ياراتديغي فولکلورو، بو فولکلورو شرطلنديرن قايناقلاري، بير سؤزله، اونا دوغما اولانلارين روحونو گؤزل بيلديکده، درين دويدوقدا کاميل صنعت اثري يارادا بيلير.
خالق يازيچيسي ايلياس افندييئو “فولکلور موعاصير اثره هانسي شکيلده تاثير گؤسترمهليدير” سورغوسونا بئله جاواب وئرميشدير: “فولکلوردان ايستيفاده بارهده فيکيرلشنده منيم ياديما اوزئيير حاجيبيووون “کوروغلو” اوپئراسي دوشور. بو اؤلمز اثرين موسيقيسينده او.حاجيبيوو ائل موسيقيسيني اؤز توکنمز ايستئعدادينين قانادلاري ايله ايريشمز يوکسکليگه قالديراراق آذربايجان خالقينين قهرمان روحونو قلبين درينليکلرينه ايشلهين مردانه، جسور موسيقي ديلي ايله ترنّوم ائتميشدير. بستهکار ائل نغمهکارلاريندان ايستيفاده ايله يوکسک موسيقي مدنيیتينه ماليک بؤيوک اوپئرا ياراتميشدير. ايستئعدادلي يازيچي دا بئله ائدير” (باخ: “آذربايجان” ژورنالي. “بيزيم سورغو”،۱۹۸۱، №۱، ص.۱۰).
ايلياس افندييئو يازيچينين فولکلور قايناقلارينا موراجيعتده درينليگه، فولکلور پوئتيکاسينا نوفوذ ائدهرک، فولکلور موتيويني اثرين اوز سطحينده دئييل، داخيلينده – پوئتيک مغزينده دويولماسيني شرطلنديرميشدير.
خالقين ياراتديغي فولکلور چئشمهسينين قايناقلاري چوخدور. بو قايناقلار خالق ديلينين شهدي-شکري، ائل-اوبانين ياراتديغي ناغيل، روايت، افسانه، ميفولوگييا، داستان، آتا سؤزلري، مثللردير، خالق ادبییّاتيندا مؤوجود اولان حاضير فولکلور صورتلري، بديعي تصوير واسيطهلريدير، خالقين خئيير دوعالاري، بد دوعالاري، لطيفهلري، خالق فلسفي تفکّورو، مجازلي دئييم طرزيدير. بو قايناقلار اؤز کؤکو اوزرينده بيتن قوللو-بوداقلي نهنگ آغاجا بنزهيير و بديعي اثره فورما و سوژئت وئرير.
فولکلوردان سوژئت اخذ ائتمک بديعي ياراديجيليغين بوتون دؤورلرينده ايستيفاده اولونان بير ياراديجيليق خوصوصیيتيدير. ادبییّات هميشه فولکلوردان بهرهلهنيبدير.
نيظامي گنجوي، محمد فوضولي، موللا پناه واقيف، ميرزه علي اکبرصابير اؤز دؤورلرينين سوسيال-ايجتيماعي مطلبلريني بديعي سؤز واسيطهسيله ايفاده ائتمک، اوخوجونون مدني يوکسهليشينه تاثير گؤسترمک مقصديله فولکلورا، خالق ذکاسينا، ائل سؤزونه موراجيعت ائديبلر، اوندان بهرهلهنيبلر، بو يول ايله ياراديجيليقلاريني خالقين حياتينا، معنوي و سوسيال طلبلرينه ياخينلاشديريبلار.
اون سککيزینجی عصرده موللا پناه واقيف، موللا ولي ويدادي، اون دوققوزنجو عصرده قاسيم بَي ذاکير فولکلور قايناقلارينا موراجيعت ائتمکله خالق شئعيري پوئتيکاسيني کلاسيک شئعیره گتيرير، خالق شئعیري طرزينده يازديقلاري اثرلرده رئاليست شئعیر اوسلوبونو ياشادير، خالق حياتينين ان جانلي مسلهلريني اينانديريجي شکيلده ايفاده ائديرديلر.
تصادوفي دئييل کي، ادبییّاتيميزين بوتون دؤورلرينده اولدوغو کيمي اون يئددي-اون سککيزینجی عصرلرده آنا ديللي پوئزيياميزين اينکيشافيندا بؤيوک خيدمتلري اولان آدلي-سانلي صنعتکارلار خالقين تفکّورونده داستانلاشان، میلّی فولکلوردان گلن مؤوضولارا، شرق افسانه و روايتلرينه، میلّی داستانلار کيمي فولکلور قايناقلارينا موراجيعت ائديب دؤورون موکمّل يازيلي ادبي نومونهلريني ياراديبلار.
محمد عمّانينين مؤوضولاريني خالق ادبييّاتيندان آلديغي “دوهسي اؤلموش عرب” ،”تيريکچي” حئکايهلري، فدايینين شرق افسانهلري اساسيندا يازديغي “بختييارنامه” ،مسيحينين افسانه اساسيندا يازديغي “ورقا و گولشا” پوئماسي، محمّدين “شهرييار و سنوبر” آدلي خالق پوئماسي اساسيندا يازديغي “شهرييار” داستاني محض میلّی و شرق فولکلور قايناقلاري اساسيندا يازيلميشدير.
فولکلور قايناقلارينا موراجيعت اون دوققوز-ييرمينجی عصرده ده يئني ووسعت آلدي. بو عصرين بديعي نثري و شئعیرينده بير طرفدن فولکلور عونصورلرينين همين اثرلرين مؤليفلرينين ياراديجيليق خوصوصييّتلري ايله عوضوي شکيلده قايناييب قاريشديغيني، ديگر طرفدن ده فولکلور ايله سسلشن اثرلرين يارانديغيني گؤروروک. آ.باکيخانووون “نصيحتنامه”سينده، ن.ب.وزيرووون اثرلرينين آدينا “آدي وار، اؤزو يوخ” ،”دالدان آتيلان داش توپوغا دَيَر” ،”سونراکي پئشمانچيليق فايدا وئرمز” ،”ياغيشدان چيخديق، ياغمورا دوشدوک” ،”نه اکرسن، اونو بيچرسن” آتالار سؤزلرينين وئرمهسينده بو پروسئسين گؤزل نومونلريني گؤروروک.
ييرمينجی عصرده ج.جاببارلي، ص.وورغون، ر.ريضا، م.راحيم، م.ريضاقولوزادهنين بير سيرا پوئمالارينين، س.روستمين “قاچاق نبي” درامينين بديعي موّفّقيتي عئيني زاماندا اونلارين فولکلور قايناقلارينا ياراديجي ياناشماسينين نتيجهسي ايدي. بو جهتدن ص.وورغونون ياراديجيليغي موستثناليق تشکيل ائدير. ص.وورغون پوئمالاريندا فولکلور موتيولرينه موراجيعتله آذربايجان فولکلورونون درينليکلرينده قييمتلي نه وارسا، اونو پوئزيياميزين ثروتينه چئويردي. او، يازديغي ۲۶ پوئمادان ۷ني محض فولکلور موتيوي اساسيندا قلمه آلميشدير. “آسلان قاياسي” ،”آيين افسانهسي” ،”بولاق افسانهسي” ،”قيز قاياسي” ،”هورموز و اهريمن” ،”اؤلن محبت” ،”دار آغاجي” کيمي پوئمالاريندا فولکلور سوژئتي شاعيرين خلقي ايدئياسينين ايفادهسينه خيدمت ائتميشدير.
گئنيش بير مفهوم اولان فولکلور و اونون قايناقلاري بوتون دؤورلرده ادبي پروسئسين آيريلماز ترکيب حيصهسي اولموش و اولماقدا داوام ائتمکدهدير.
فولکلورون بؤيوک قايناقلاريندان بيري، بلکه ده، بيرينجيسي خالق دانيشيق ديلي، خالقين آز سؤزله بؤيوک فيکير ايفاده ائدن توختاميش ضربالمثللري، شيرين ايفادهلري، اوبرازلي تشبئهلريدير.
خالق يازيچيسي ميرزه ايبراهيموو يازيردي کي، “اوبرازلي سؤز خالق ديلينين عومومي قازانيندا قايناييب يئتيشير و آنجاق اورادان خالق حياتي، خالق روحو ايله بيرليکده بديعي ادبییّاتا کئچير. تصادوفي دئييلدير کي، بديعي ديلين ان گؤزل نومونهلري خالق ادبییّاتيندادير”.
فولکلورون رنگارنگ ديل عونصورلرينين بديعي اثرين ديلينه داخيل ائديلمهسي صورتلرين حيسّ و هيجانلاريني، اونلارين ايجتيماعي سيماسيني سجييهلنديرير و بو اوصوللا خلقيليک درجهسيني حيسّ ائتديرير.
بير “خالق ديلي” وار، بير ده يازيچي و شاعيرلر طرفيندن ايشلديلن “ادبي ديل”. خالق ديلي داها چوخ ائل-اوبا آراسيندا، اونون ديالئکت و شيوهلرينده ياشايير. خالق ديليندن گلن چوخلو سؤزلر واردير کي، بونلار ادبي اثرلره بير تورپاق مونبيتليگي گتيرير. بونون چوخلو نومونهسيني ييرمينجی عصرده صمد وورغون، حوسئين عاريف، عوثمان ساريوللي، محمد آراز، ايلياس افندييئو، ميرزه ايبراهيموو، علي ولييئو کيمي شاعيرلرين پوئزيياسيندا و نثر اثرلرينده گؤرمک اولور.
هر يازيچي بيتيب-توکنمز فولکلور قايناقلاريندان اؤزونهمخصوص شکيلده فايدالانير، بو فايدالانما نتيجهسينده فولکلور بديعي اثري مضمون، ايدئيا، فيکير و اوبرازلارلا قيدالانديرير. بديعي اثر ايسه فولکلوردان اخذ ائتديکلريني يئنيدن ايشلهيهرک اونو يئني و موعاصير مؤوضو ايله بديعي شکيلده خالقا چاتديرير.
گؤروندوگو کيمي، ادبي پروسئسين بوتون دؤورلرينده فولکلور قايناقلاري يازيلي اثرلرين نووهسينه سئحيرلي بير روزيگار کيمي داخيل اولموشدور. بديعي ياراديجيليغين بوتون شاه اثرلري اؤز تاريخي طالئعيينين اوغورونو دا ائله بو روزيگاردان گؤتوروب دئسک، يانليش اولماز.
يوزايلليکلرين او باشيندا يارانان فولکلور اؤرنکلري، فولکلور قايناقلاري يوزايلليکلرين بو بيري باشيندا بير صنعتکارين قلمينده گول آچير، معنوي کؤرپو قوراراق میلّی باغلاري داها مؤحکم شکيلده بيربيرينه کيليدلهميش اولور.
قایناق: ادبی قایناقلار، م.حاجییئوا، عئلم و تحصیل نشری، باکی، ۲۰۱۴ / اپلچین سایتیندان گتیریلمیشدیر