دکتر جابر عناصری – “پدر تعزیه”، یکی از شخصیتهای بزرگ فرهنگ ایران و مردی فراموش ناشدنی در عرصهی ادب و هنر بشمار میآید. هرچند که ایران قدرش را به قدر لازم ندانست و زود هم از دست داد؛ اما آثار جاودانهاش همواره چون آفتابی درخشان فرا راه پژوهندگان فرهنگ مردم خواهد بود. وی متولد سال ۱۳۲۴ در اردبیل است. او عمری را در پژوهشهای مردم شناسی سر کرد؛ پدرش کربلایی علی عناصری از شبیه‌خوانان معروف اردبیل بود و جابر از کودکی با تعزیه آشنا گشت و در بزرگی، آنرا عرصهی تحقیقات خود قرار داد. وی دوران ابتدایی تحصیل را در اردبیل گذراند اما ادامه تحصیل را در دارالفنون تهران با کسب مقام اول در رشته ادبی در میان تمامی دانش آموزان ایران به انجام رساند و سپس وارد دانشگاه تهران شد و تا سطح دکتری فلسفه و علوم تربیتی ادامه داد. ولی باز هم روح تلاشگر و جستجوگرش او را قانع نکرد و به همین خاطر به انگلستان رفت و در رشتهی مردم شناسی در دانشگاه لندن باز هم به درجهی دکتری نائل گشت.
استاد جابر عناصری عمری را در پژوهشهای مردم شناسی بویژه فرهنگ عامهی مردم ایران گذراند و بیش از چهل کتاب نگاشت. موضوع اصلی آثار او فرهنگ مردم ایران است که فرهنگ مردم سرزمین مادری او – آذربایجان درخشش خاصی در این میان دارد. او در تعزیه و شبیه خوانی تحقیقات ارزشمندی انجام داد و بسیاری از نسخ قدیمی ترکی را بازیابی نمود و به نشر آنها مبادرت کرد. یکی از افتخارات راقم، ارتباط تنگاتنگ با ایشان بود و چندین تعزیه از ایشان را در نشریهی امید زنجان چاپ کرد و چند مقالهی ایشان در زمینهی فرهنگ عامه را منتشر نمود.
دکتر عناصری بیش از ۴۰سال در دانشگاههای ایران بویژه دانشگاه تهران به عنوان استاد ممتاز به تدریس و تحقیق اشتغال داشت و دانش مردم شناسی را به صدها دانشجوی فعال از سراسر ایران آموزش داد و در نهایت از طرف مراکز فرهنگی بخاطر فعالیتهایش در عرصه هنر تعزیه و شبیه‌خوانی لوح ویژه «پدر تعزیه» دانشگاهی ایران را دریافت کرد.
فولكلور يا ادبيات شفاهي مردم، اساس و پايه فرهنگهاي ملل مختلف را تشكيل ميدهد. فولكلور سرچشمهي افكار، تجربه‌ها و اندوخته‌هاي تودهي مردمی است كه نسل به نسل انديشه‌هاي ارزشمند و گرانبهاي خود را برروي هم ريخته، عواطف و ذوق خود را بكار گرفته و گنجينهي زوال ناپذيري را بوجود آوردهاند. ادبيات شفاهي شامل ضربالمثلها، قصه‌ها، افسانه‌ها، متلها، عقايد، آداب و رسوم ملت ميباشد كه هر يك از انواع آن در شرايط خاصي بوجود آمده و روي هم رفته روحيات يك ملت را نشان ميدهد و در حقيقت آئينهي تمام نماي تاريخ، اراده و روحيات آن ملت است.
فولكلور گونه‌هاي متنوع و گستردهاي دارد كه شامل ترانه‌هاي عاميانه، داستانها، افسانه‌ها، قصه‌ها، ضربالمثلها، متلها، بازيهاي كودكان، آيينها و مراسم ديني ـ اجتماعي، اعتقادات و باورها، و… ميباشد كه شناخت، گردآوري و بررسي هر يك از اين گونه‌ها ضرورتي انكار ناپذير است و از فوريت خاصي نيز برخوردار است. دکتر عناصری با درک این مطلب بود که عزم خود را برای گردآوری بخشی ار این فرهنگ جزم کرد و بخشی از فرهنگ غنی آذربایجان را از فراموشی نجات داد و تکلیف بررسی آن را بر گردن آیندگان نهاد.
او عاشق مردم بود و می دانست که فرهنگ عامه بسیار دلچسب و زیباست. دلچسبي و شيوايي فرهنگ عاميانه در اينست كه ساختهي خود مردم است كه عرض سالها و قرنها زبان به زبان گشته و احساسات مردم زجر كشيده و ستمديده با تمام حسرتها و اميال سركوفتشان در آن مؤثر بوده و هر كسي بنا به مقتضاي حال خود، زينت و آرايش داده و آراستهاند و بعيد نيست كه اينگونه آثار براي عامه، بر آثار اديبان رجحان داشته باشد، چون با احساسات و عواطف هزاران انسان ساخته شده است. کسی که همچون عناصری عاشق مردم باشد عاشق فرهنگ او نیز خواهد بود. به همین خاطر، آذربایجان بر وجود او فخر میکرد.
فرهنگ مردم، پايه و اساس بزرگترين شاهكارهاي هنري و ادبي جهان است. متفكران بزرگ دنيا از اوايل قرن نوزده به ارزش اين ادبيات پي برده و در نوشته‌هاشان مطالبي را در اين مورد بيان كردهاند، فولكلور برجستهترين و كاملترين هنر مردم و شاهكار فرهنگ ملتهاست. در این میان در ایران نیز بزرگانی برخاسته و فرهنگ مردم را به طریق علمی پژوهیده و بررسی کردهاند. در این میان دکتر عناصری از موقعیت برجستهای برخوردار است. ایشان با توجه به غنای فرهنگ مذهبی مردم ترک زبان ایران، نیمی از تلاشها و تحقیقات خویش را به عرصهی فرهنگ تعزیه در آذربایجان گذرانده و آثار ارزشمندی ارائه داده است و بحق عنوان “پدر تعزیه” گرفته است.
متاسفانه استاد بزرگوار دکتر عناصری، واپسین سالهای زندگی را با دل‌شکستگی و گوشه نشینی گذراند و در فروردین ۱۳۹۵ در سن ۷۱ سالگی جان به جان آفرین سپرد. آیین دفن این مرد بزرگ تاریخ فرهنگ ایران زمین، طبق وصیت آن بزرگوار به سادگی برگزار شده و مراسم ختمی نیز برایش گرفته نشد و هزینه‌های مربوطه به مرکز خیریه اهداء شد. اما آیا زحمت و هنر بزرگان را چنین باید پاس داشت؟ چرا به خود نمیآییم؟ آیا کافیست که بگوییم یادش گرامی و راهش پر رهرو باد!؟
م. کریمی
تشکرلر ائتمک ایستردیم یوردوموزون گیزلی قالمیش عالیم لرینی تانیتدیرماغینیز اوچون. دوغروسونا من بوگونه قدر بیلمیردیم اوستاد جابر عناصری بئله بؤیوک بیر انساندیر و آذربایجانلی دیر. سیزی ساغ اولون کی عالیم لر حقینده یازیرسیز.