صمد بهرنگي آذربايجان چاغداش ادبياتيندا بير دؤنوش نُقطهسي ياراتدي. صمد دؤره سينه توپلاديغي ايگيدلرله ايراندا ضياليلار جرگه سينه يئني آبرو باغيشلادي و متعهد ضياليلار صفي نين اؤنونده داياندي. صمد ساتريك مقالهلر، انتقادي فكرلرله ميدانا چيخدي. شاهين تييهسينين دال- قاباغي كسن بير زامانداجسارتله بوتون نظامي، سورغو آلتينا آلدي و ضياليلارين قورخو روحونو سينديردي و قلم له أيله ميدان آچدي كي قيلينخدان كسرلي، ظالملري قورخويا سالدي. ايلك أونجه اونون يورولماز و قورخمازليغينا اشاره اتتمهليييز. او مختلف تاخما آدلارلا ص. قارا نقوش، چنگيز مرآتي، بابك، بهرنگ، آدي باتميش، داريوش نواب، مراغه اي، افشين پرويزي، ص.آدام، سولماز، داص و…. آدلارلا مقالهلري ياييلير.[۱]
صمد، چاغداش ايران ادبياتيندا بؤيوك بير حركت ايدي.او، كندلرده ساده كوتله يه اوره ك باغلايان بير معلم اولاراق بؤيوك حيكايه يازاري ايدي كي قاباقجيل اجتماعي گؤروشلريني اؤز صنعتينده صراحتله گؤستهريردي. اونون قلمي آجي و كسرلي ايدي. او تكجه تنقيد ائتميردي .او ضيالي تانينماغا چاليشميردي، بلكه او تنقيد ائدهرك اؤنرگهلر ايرهلي سوروردو. ائله ساده يازيرديكي هر جمله نئچه سؤزجوكدن آرتيق اولموردو و خالقين ديلي كيمي اولوردو. گاهدان يازي قالبلاريندان ائله اوزاقلاشيردي سانكي يئني بير يازي قايداسي گتيرميشدي. صمد، حيكايه لريني آذربايجان شفاهي خالق ادبياتيندان آليب فارسيجا يازيردي. اونون سونسوز علاقهسي اؤز آناديلينه او قدر ايدي كي اونون ايزي بوتون اثرلرينده اولال هر سطرينده تاپماق اولان. صمدين قالارقي اولماسينين سرّي بوراداديركي آذربايجان ديليندن دانيشدي ائله سؤزلردن دانيشدي كي هچ زامان كهنه لمه ييب، هميشهليك ديري و جانليدير. صمد”پاره پاره”[۲] ايله باشلادي و آذربايجانين مبارز شاعرلريندن اؤرنكلر سئچيب توپلادي. البتده بو اونون اوچون آغير باشا گلدي و ساواك اونو ايزلييهرك، آلتي آي ايشيندن ائشيگه چيخاريلدي .آنجاق او سوسمادي بلكه دوستلاريلا اؤزهلليكله بهروز دهقاني ايله بيرگه آذربايجان شفاهي خالق ادبياتينين ماترياللاريني توپلاماغا باشلادي.
بو بؤيوك ايشين نمونه لري “آذربايجان ناغيللاري”[۳] و “تاپماجالاروقوشماجالار”[۴] اولدو. ايكي باشقاناغيل دا بو فولكولوردان يازدي: كوراوغلو و كئچل حمزه، دلي دومرول. كوراوغلو كتابينا يازديغي عاليمجه اؤن سؤزو اونون مبارز روحونو و ايده لريني، عيني حالدا آذربايجان خالقي نين ادبييات و كولتورونه اولان سئوينج و علاقهسيني گؤسته رير. دوغرودان دوغروسونا بو اؤن سؤزده آپاريلان علمي و اؤيره ديجي تحليل، شاهليق دؤره سينين بوغونتولو زامانيندا بير دهيرلي كتاب قدر دهيرلي ايدي. دلي دومرول اؤن سؤزه صمدين اوسطوره و داستاندان اولان درين و گئنيش معلوماتي و گؤتورجهسيني گؤستهرير.[۵] بونلاردان كئچهرك ادعا ائتمك اولور كي اونون بوتون مقالهلري آذربايجان كولتورو حقينده و ياخود بو كولتوردن الهام آلان سؤزلر دير. تورك ديلينين گرامري كتابينا يازديغي مقاله “بير زينه آرخ”[۶] ايله آراشديرما مقالهسي، آذربايجان ادبياتي حاققيندا- اوجملهدن ساري آشيق يا تبريزين راهنما كتابينا يازديغي آراشديرما، سهند و سازيمين سؤزو حقينده دهيرلي ايكي مقالهسي و باشقالاري، صمدين ادبيات و كولتوردن اولان درين و انقلابي معلومات و گؤروشونو گؤسترمهدهدير.[۷]
صمد بو مبارزه ده يالقيزدئيييل، بلكه ايران و آذربايجانين انقلابچي آيدينلاريلا ياخيندان علاقه ساخلاييب و ايرانين باشا باشيندان چوخلو ضياليلار تبريزي توشلاييب صمدين گؤروشونه گليرلر[۸]. صمد، عليرضا نابدل، بهروز دهقاني، بهروزدولت آبادي، محمدعلي فرزانه، محمدزاده صديق، غلامحسين فرنود، رحيم رئيس نيا،مفتون اميني،كاظم سعادتي، بولود قره چورلو، مناف فلكي، عمران صلاحي، يحيي اميني، اشرف دهقاني، عباد احمدزاده، امير پرويز پويان،احمد شاملو،رضا براهني، جلال آل احمد، غلامحسين ساعدي، فروغ فرخزاد و باشقالاريلا علاقهده اولوب و بونلارين چوخو او جملهدن: امير پرويز پويان، محمود دولتآبادي، علي اشرف درويشيان و باشقالاري اونون گؤروشو و فكر پايلاشماسي اوچون اوزاق يوللاردان تبريزه گليب اونونلا گؤروشورلر.
صمدين اثرلري قيسا بير زاماندا چوخلو ديللره چئوريلير او جملهدن انگليسجه، عربجه، چك و اسلواكياجا، ايتالياجا، اسپانيولجا، توركجه و … ديللرينه چئوريلير. آنجاق صمدين حقينده اؤنملي اولان، اونون الهام قايناقي اولان تورك كولتورو و آذربايجان شفاهي خالق ادبياتي كوراوغلو داستانلاري، دده قورقود كيتابي اولموشدور. او فارس ادبياتيندان، فارس شاعرلرينين سچيلميش شعرلريني توپلاييپ آنا ديلينه ترجمه ائتميشدير. اونون مقالهلري ادبيات حقينده، اوشاقلار ادبياتي حقينده و فولكلور حقينده باشدان- ديبه انقلابي و اؤزهلليكله اونون دنيا گؤروشونو بو باره ده بيان ائتميشدير. صمد، حتا داستانلاريندا قهرمانلارينين آدلاريني سئچمكده ده درين بيرايده سي واردير، او ايستير آدلاردا آنا ديلينده اولسونلار، اولدوز، ياشار و … اونون سئوديگي اوشاق آدلاري دير. “اولدوز و دانيشان قولچاق”ين اؤن سؤزونده، اولدوزون ديليندن بئله يازير: من بهرنگ آقانين يازيلاريني اولدن آخره قدر اوخودوم و گؤردوم. دوغروردان دوغروسونا ياخشي بير ناغيل يازميش، آنجاق بيرسيرا جملهلري فارس ديلينين گرامري ايله اوخوموردو. بئلهليكله اؤزوم مداد اليمه آلديم و اونون جملهلريني تصحيح ائتديم. اينديسي يئنه يانليش جملهلرده وارسا- كلمه لرين تركيبينده و اضافه حرفلرده گؤرسنسه منيم گناهيمدير. داها او بيچاره ني دانلامايين كي نييه فارسي باجارمير. آمما چاراسي نهدير؟ هان؟»
شبههسيز صمد باجارسايدي و دوروم اونا اجازه وئرسئيدي بوتون اثرلريني توركجه يازاردي[۹] و اوزامان اونون ديلي و دئييمي ائله بير شاه اثر اولاردي كي دنيادا اونا تاي تاپيلمازدي.
آذربايجانين سئچيلميش ضياليلاريندان بيريسي صمد بهرنگي دير. او دونيا سوّيهسينده اوشاقلار ادبياتيندا تانينميش بير سيمادير. نئچه- نئچه اولوسلار آراسي اودوللار- اروپادان و آسيادان- قازانميش، البتده اؤلوموندن سونرا،و اثرلري خارجي ديللره ترجمه اولموشدور. باشقا يؤندن، ايرانين ضياليلار صفينده ائتكي بوراخان ائله ضيالي ايدي كي ۵۰ جي ايللردن سونرا سياسي و ضيالي آخيملاري اونو اؤزلري اوچون پرچم ائتميشلر و ۵۷ جي ايلين انقلابيندا اونون شكيلي، كوتله وي حركت لرين اللرينده مبارزه پرچمي كيمي قالديريليردي و حقيقتده ميليونلار خالقين طرفيندن آلقيشلانيردي.
باشقا بير طرفدن، صمد بوتون آيدينجاسينا آذربايجان كولتوروندن و تورك ديليندن حمايه ائديردي. اونون ادبي ياراديجيليغي و بارلي ياشاييشي آذربايجان كولتوروندن بير آن آيريلماميش و اونلاردان قيرماميشدير. اونون ايلك اثري “پاره پاره” اولاراق آذربايجان كلاسيك و چاغداش شعرينين نمونه لريني توپلاميشدي. بوتون كتابلايندا آذربايجان كولتوروندن حمايت ائدهرك قهرمانلارينين آدي دا توركو اولموشدور.
صمد ۱۳۱۸ ايلينده تبريزده- چرنداب محله سينده دنيايا گلدي[۱۰].آتاسي عزّت ساده بير ايشچي و آناسي سارا ائوقاديني ايدي. صمد ۱۳۲۵جي ايلده ۲۱ آذر مدرسهسينده- ملي حكومتين دوزلتديگي مدرسهده اؤزآناديلينده درس اوخودو و ماهنيلاريندا ستارخان، آذربايجان و آنا ديليندن مدافعه ائتمهيي اؤيره ندي. هله دبيرستاندا درس اوخويوردوكي مدرسهنين مديري، صمدين آتاسيني مدرسهيه چاغیريب، صمدين دانيشديغي سؤزلر و ائتديگي حركتلره گؤره اخطار وئردي. ۱۳۳۴ ايلينده دانشسرايا داخيل اولدو و ۲۱ ياشيندا غلامحسين ساعدي ايله تانيش اولدو. اؤزونون ۱۶ ياشا واريدي. ۱۳۳۵ ايلينده بهروز دهقاني[۱۱] ايله يولداش و همكلاس اولدو و “خنده” آديندا دووار درگيسيني بيرگه چيخارتديلار. ۱۳۳۶ اجي ايلده آذربايجان كندلرينه گئديب اوشاقلارلا قاريشدي. ۱۳۳۷ ايلينده تبريز بيليم يوردونا گئتدي بلكه انگليسجه ده ليسانس الده ائتسين. ۱۳۴۰ جي ايلده ص. قارانقوس تاخما آديلا “تلخون” و “افسانة آه” اثريني چاپ ائتديردي. ۱۳۴۲ جي ايلده “ايرانين پداگوژي پروبلئملري آراشديرماسي “ني ياييملادي. “بوگونون معليمي”، “سپاهان” و “بامشاد” درگيلريله ايش بيرليك ائتدي. جلال آل احمد ايله تانيش اولدو. همان ايلده “پاره پاره” ني ياييملادي و تبريزين فرهنگ ادارهسينين رئيسي طرفيندن دوسيا دوزهلينيب دادگاها گؤنده ريلدي. همان ايل نئچه كتاب “خرابكار” (عزيز نسين دن فارسيجا يا چئويرمه)، اولدوز و قارقالار،قارا قارقا، (مامين سيبرياكدان ترجمه) و گئجهدير (فارس شعرلريندن). چئويرمه: احمد شاملو، نيما يوشيج، فروغ فرحزاد، مهدي اخوان ثالث، م. آزادين شئعرلريندن). آذربايجان الفباسي كتابينين يازماسي چاپينا گؤره دنيا ساوادسيزليغينان مبارزه كوميتهسينه گؤندهريلدي. عليرضا نابدل ايله تانيش اولدو. «مهد آزادي» روزنامهسينين «آدينه» آديندا بير ويژه نامه سيني ياييملادي. ۱۳۴۳ ايلينده «پاره پاره»نين يازماغي اوچون آلتيآي ايشدن بركنار اولدو. ساده انشا آديندا ايكي جلدليك كتابي تاخما آدی افشين پرويزي آدينا يازدي. ۴۴ دن ۴۵ ه دك آدينه نين ۱۷ ساييسيني ياييملادي. بودرگي ده اونون ياخين يولداشلاري- صديق، بهروز دهقاني، غلامحسين فرنود، رحيم رئيس نيا، عليرضا نابدل و مناف فلكي اونونلا بيرگه چاليشديلار. تلخون اثرلريني توركجه يازدي، سونرا دوستو بهروز دهقاني ايله مقالهلر و تاپماجالار و ايكي جلدده آذربايجان ناغيللاريني يازدي. ايران يونيوئرسيتهلرينده اؤيرنجيسل اعتصابلاردا فعالجاسينا اشتراك ائتدي. آل احمد، ساعدي و مفتون اميني، صمد بهرنگي و بهروز دهقاني ايله گؤروشمكدن اؤتور تبريزه گلديلر. ۱۳۴۶ جي ايلده تبريز يونيوئرسينهسينين بؤيوك اعتصابيني كاظم سعادتي و باشقا يولداشلاريلا ليدئرليك ائتدي. «قوش اوينادان كئچل»، «محبت ناغيلي»، «لب لبي ساتان اوغلان»ي ياييملادي. غلامرضا تختينين قويلاما مراسيمينده آل احمد و ساعدي ايله بيرگه اشتراك ائتدي. ۱۳۴۷ ايلينده بير هولو مين هولو، «۲۴ ساعات يوخوو اوياقليقدا» «كور اوغلو و كئچل حمزه» ني يازدي و سونونجو كتابي اولان «بالاجاقاراباليق»ي چاپ ائتديردي.
بو اثر، صمدين اؤلوموندن سونرا ايتاليا، چكسلواكي و باشقا اؤلكهلرده اودوللار قازاندي. ۱۳۴۷ جي ايلين شهريور آيينين بيرينجي گونوندن ساواكين مستقيم تهديدلريله اوز – اوزه گلدي. دؤرد ساواكي، بير متقاعد تيمسار ايله بيرگه صمد گيلين ائوينه تؤكولوب «اليفبا» كيتابيني اوندان ايستيرلر و صمد بو كيتابي وئرمكدن چكينير. ۹ گوندن سونرا صمدين اؤلوسو آرازدان تاپيلير. اوچ گوندن سونرا صمدين غيرتلي يولداشلاري اولان بهروز دهقاني، عليرضا نابدل و كاظم سعادتي اونون اؤلوسونو تبريزه گتيريب قويلورلار[۱۲]. صمدين كتابلارينين چاپ و يايماسيني بويونلارينا آليرلار. بونلارين هر اوچوده ۱۳۵۰ جي ايلده شاهين و نوكرلرينين وحشيانه شكنجه لري آلتيندا داياناراق، نهايتده اعدام اولورلار. آنجاق صمدين فيكير و دوشونجهلري هله ده ديري و جانليدير. آراشديريجيلار، اديبلر و سياستچيلر، اونون اوشاقلارا يازديغي ناغيللاري مختلف گؤروشلردن آراشديريب و بؤيوك سونلاجلارا چاتميشلاردير. صمدين ناغيللارينين هر بيريسينده اونون يوكسك فكر و دوشونجهلي روحونو كشف ائدهرك، عدالتسيزليك قارشيسيندا مبارزه بايراغي ائتمك اولور. اونون ان ساده كتابي «كوراوغلو و كئچل حمزه» ديركي اونون قيسا اؤن سؤزونده صمدين فكر و دوشونجهسينين يوكسكليگيني گؤرمك اولور. بو آذربايجانلي ضيالينين دوشونجهلريني الده ائتمك اوچون همين بو اؤن سؤزو اوخوماق كفايت ائدهر. او بو اؤن سؤزده، اوشاقلاري تاريخ علمي و تحليلي ايله تانيش ائدير و بونا اشاره ائديركي شاه عباس، باشكنديسيني تبريزدن اصفهانا كؤچوتمكله، هابئله توركديلينين يئرينه فارسيجاني يئرلشديرمكله، شاهسئوهنلري قيزيل باشلار قاراشيندا قووزاماقلا، بير سيرا كوتلهوي عصيانلارين قالديريلماسينا سبب اولموش دوركي بو عصيانلاردان كوراوغلو قياميني آد آپارماق اولار. او، بو قيامين نه دنلريني، اقتصادي و اجتماعي نهدنلردن باشقا، آذربايجان ديلينين حرمتيني سينديرماغي، وئرگيلرين چوخالماسيني، خانلار واربابلارين ظلملرينين آرتماسيني دا آرتيرير. عيني حالدا، صمد، كوراوغلونون سيماسيندا شاه عباس دؤرونون قياملارينين قهرماني ايله كئچن يوزايللرين قهرمانلاريلا قووشدوغونو بيلير و بوآرادا بومين خاقان، جوانشير و بابكين سيماسيني كوراوغلو سيما سيندا گؤرور. او، دده قورقود كتابينين داستانلارينا دا اشاره ائدير. صمد دوغرو اولاراق اوشاقلارا اؤيرهديركي حاكم قوه لر هميشه خالقين قهرمانلاريني قولدور، اوغرو، اوباش آدلاريلا لكه له ييبلر. آنجاق بونو بيلمك لازمديركي بو ايگيدلرين قيامي شهرت و مقاما چاتماق اوچون، خالقي سويماق اوچون يوخ، بلكه خالقين آزادليق و انسانين شرفيني قوروماق اوچون اولموشدور. او، اوشاقلارا اؤيره ديركي اونون مبارزه سينين مقصدي عدالت، برابرليق و خالقين آزادليغي اولدوغو اوچون خالق اوندان حيمايه ائدير. بئله بير ايگيدين داليندا خالق دايانار وتوكنمز قهرمانليقدان يارارلانار.
دوغرودان داصمدين چنلي بئلده قورولان حكومهتين تحليلي، توپلومسال بير حكومتدير و مبارزه يولودا سلاحلي اولموشدور.[۱۳] چنلي بئلده، كواوغلونون باشقالارينا نسبت هئچ امتيازا مالك دئييل، تكجه اونو باشقانليغا سئچميشلر. بو سئچيم اونون صداقت و انسانيته اولان ايمانيندان آسيليدير. صمدين سونراكي تحليلينده قادين منليگي اؤنمليدير. نگار، مجلل بير ياشاييشدان ال اوزوب و كوراوغلويا قووشولوبدور و نگار تكجه اونون اشي يوخ بلكه فكرداشي و سلاحداشيدير و توپلومسال دؤيوشلرده كوراوغلو ايله چيگين چيگينه ساواشير.
صمد، بوجُملهسيله بير سؤزو اوشاقلارا، اؤزه لليكله قيز اوشاقلارينا اؤيرهتمك ايستهيير. اويازير: نگاردا گؤزه لليكله دوشونجه بيرگه واردير. او ايستير اؤيرهده كي قادين گؤزهلليگي او زمان قالارقي ديركي گؤزه لليك، دوشونجه و بيليمله ياناشي و بيرگه اولا. باشقا سؤزله دئسك دوشونجه و توپلومسال فكر قاديندا بير گؤزهلليك ساييلير.[۱۴]
صمد، ايران ضياليلارينين اولگوسو، ۵۰ جي ايللرده سايلير و اونون داواميني بوگونه قدر گؤرمكدهييك. كوتلهلرين ياشاييشيندا، خالقي حاكيم طبقه ايله دوزگون و منطقلي مبارزهدن فكرلنديرمك، صمدين اثرلرينده اؤزهل بير آنلامي واردير. بالاجا قاراباليق ناغيليندا، كوتلهدن قيريق ثمرهسيز مبارزهني گؤسترمهيه چاليشير. بومبارزهنين دهيرسيز اولدوغونو علمي تحليل ايله گؤستهرير و هرزادان آرتيق كوتله ايچينده اويانيش ياراتما، اونلاري حكومت ايله مبارزه اوچون حاضرليق گؤرمهيي ده يرلنديرير. بونلارديركي صمددن بير اوسطوره يارالدير. بواوسطوره آذربايجان خلقينين ياشاييش شيوه سيله اويقوندور. او، ظولم گؤرموش خلقيندن مدافعه ائدير. صمدين نسلي، تكجه بير ايل ۱۳۲۴ جي ايلين شهريوريندن ۱۳۲۵ ايلي نين ۲۱ آذرينه قدر آناديلينين آزاد ياشاماسينين تاميني دادميشدير و بو ۱۵ آي چوخ قيسا بير زامان اولاراق، اونلارين اورهيينده درين ائتكي بوراخميشدير. ائله بونا گؤره صمدگيلده و اونون نسلينده آناديلينه شيداليق گؤرونور و حقيقتده ده صمد اوسطورهسي، آناديلينين بو شيرينليگيني بوگونكو آذربايجان ضياليلاري جانينا سوزوبدور. اونا گؤره اوره كلي و سارسيلماز شاعرلر و يازيچيلار – سهند، ساهر، اوختاي، محزون، دالغا و صباحي كيميلر پهلوي رژيمينين سويچو حكومتينين گؤزوندن ايراقدا يازيب- ياراديب و اؤز خالقلاريني اوياديبلار.
صمد، آناديلي عاشقي ايدي و ملتلره، اونلارا اولان ظلملره فكرلهشيردي.[۱۵] ديلينه عاشيق اولدوغو اوچون عليرضا نابدل ايله يولداش اولور.[۱۶] مناف فلكيني فرش دزگاهينين داليندا بير كرخانادا تاپدي[۱۷]. آناديلينه اولان محبت، صمديله بهروزو بير- بيرينه ياخينلاشديردي[۱۸]. آناديلينين سئومه سيندن الفبا كتابيني يازدي و شاهنشاه تيمسارلارينين قاراشيندا جسارتله داياندي[۱۹]. فرهنگ رئيسينين بوغازيندان توتدو[۲۰]، آنجاق كند اوشاقلارينين حقيندن كئچمه دي.
صمد بهرنگينين اثرلرينده اولان تازاليق و گؤزه لليك، اونون آزادليقلا سؤز دانيشماسيندان و نئچه يؤنلو اولدوغوندان اورتايا گلميشدير. اونون توپلومدان اولان تحليلي، سردوجسارتله دانيشيلميشدير و بئلهليكله اونون اوشاقلار حقينده اولان يازيلاري صداقت و صميميت له دولودور. او شاهين بوغونتولو آداسيندا، بوتون اوشاقلار ادبياتينين معيارلاريني پوزدو، عصيانلا دولو روحلا، چوخلو ضياليلاري آرديجا چكدي. صمدين اثرلري مبارزه و دؤيوشكنليكله دولور. اونون پاك و دورو دوشونجهلري بيرسيرا اؤزلريني ضيالي گؤستهرن آداملارين گؤزو دارليق، اؤزون بيه نن و دردسيزليكلرله قارشي- قارشييا دايانيردي. بئله ضياليلار خالقين رهبرليگيني ادعا ائديرلرسه ده صمد اونلارلا ياشاييردي. او، يئني دهيرلر و معيارلار داليجايدي بلكه اعتباردان دوشن گئري قالميش دهيرلرين يئرينده قورسون.
صمد، ايران ضياليليغين يؤنلتيجيسي ايدي، چونكي اوندان سونرا ضياليلار اؤزلرينه گليب رژيمين قارشيندا، خالقين دردلريني سؤيله مهيه يوللار آختاريرديلار. ۴۷ جي ايللردن سونرا، انقلابيلارين اللري توفنگ اله آلماق اوچون آچيلير.
۴۰ جي ايللرين سياسي هاواسيندا، ضياليلار و صنعتكارلاري، مدئرنيستلري و حاكيم سياستله اويقون اولان سنّتچيلري ميداندان چيخارماق اوچون، ادبياتي سياسيلشديرديلر. اونلار گره ك مدرنيست لرين تئوروسو اولان- صنعت، صنعت اوچون دور – ايله چيرپيشيب و سنتچيلرين استئتيك گؤروشلريه ده تنقيد روحيه سي ايله توققوشايديلار. بئله بير يولو، صمد بهرنگي باجاريقلا باشاچاتديردي. صمد، اوشاق ادبيياتيني بونا گؤره سئچدي كي بو تميز و دورو آلاندا چوخ آز يازيچي گيره بيلميشدي. صمدين بالاجا قارا باليغي، بير فداكار و قورخماز باليقديركي آرخدان – چايا و چايدان دنيزه ساري يولادوشور، بلكه دنيانين داريسقال يئريندن قورتولوب، گئنيش بير ميدانا چيخسين. صمد، عدالتسيزليكله ساواشما رسالتيني بالاجا قارا باليغين بوينونا قويور. دوزدوركي بوساده بير ناغيلدي، آمما تمثيل و استعارهدن گؤزهل فايدالانماق اوچون دهيرلي بير اؤرنكدير. بو، بير ناغيلديركي بؤيوكلر كيچيكلردن آرتيق اونا ماراق گؤستهريرلر. خالقين، صمدين ناغيللاريندان استقبال ائده ن نهدنلر، ناغيللاري ساده روايت ائتمه سي و سمبوللاردان يارارلانماسي اولموشدور. صمد، مقاله لرينده ده بئله صنعت لر ايشلتميشدير. «آقاي چوخ بختيار» خيالي بير پوسوناژ اولورسادا دولت ايشچيلرينين بير اؤرنهيي دير. صمد، بئله كاراكتري، غير سياسي دورانيشي، باشي آشاغي اولماسي، باشيني آخورا سالماسي اوچون تنقيد و آلايا آلير. اونون آقاي چوخ بختيارا آلايلي يوروشو، ايرانين يئني طبقه نين حاكيم اولدوغو ده يرسيستميني محكوم ائتمك اوچوندور.
صمد بوشيوه يازماقلا، ايران اديبلريني اؤز داليجا چكدي و اونلارجا متعهد يازارلار صمدله گؤروش اوچون تبريزه اوز قويدولار. اونون هر جملهسينه بير كتاب يازديلار. جلال آل احمدين «مدرسه مديردي» اوزون داستان، صمدين يالنيزجا ايكي – اوچ جملهسيندن – ايرانين پداگوژي پروبلئملرينده آراشديرمادان- آلينماميشدير؟ صمد، متعهد ادبييات اوچون يئني بويالار ووردو و غلامحسين ساعدي كيمي آذربايجانين و بوتون ايرانين گؤركملي اويون يازاريني شوقاگتيردي. همان ساعدي ايدي كي صمدين اؤلوموندن اوسطوره ياراتدي. ساعدي ۴۰ جي ايللري صمد كيمي يازارلارين اولماسي ايله «ايران ادبياتينين چيچك لنمه دؤوراني» آدلانديرير. اونا گؤره، بو اون ايلليكده يئني و سربست شعر ثمره اوتوردو، ادبي تنقيد آياق توتدو، قبول اولونان بير سينما صنعتي ياراندي، دنيا سويهسينده حسابا گلهن ادبي اثرلر ياييلدي، چوخلو رومان و اوزون ناغيل يازيلدي، تاريخ، فلسفه ادبيات و سايره ده آراشديرمالار ايرهلي سورولدو، چوخلو اويونلار سئن اوسته گلدي و … بئله بير دوروم اوچوندوركي سمبول، تمثيل، استعاره و باشقا يوللارينان سانسوردان قاچينما يوللاري تاپيلدي.
بئله بير تاريخي دورومدا، تبريز، ايران ضياليلاري نين باشكندي اولان تهرانلا ياناشي، گؤزه ل يازارلار بئجهردير. صمد گيلدن علاوه، چوخلو قلم اهلي يارانيب و بير چاليشقان ادبياتين يارانماسيندا آدديم آتيرلار. تبريزده يارانان ادبي درگي لر، مجموعه لر باشقا شهرلردن تازاليغي و يئني شيوه لرينه گؤره چوخ ايرهلي گئدير و بيرسيرا يازارلار – رحيم رئيس نيا، عبدالحسين ناهيدي آذر، غلامحسين فرنود، احمد بياني، حسين فردي، حسين صديق، محمد علي فرزانه، بهروز دولت آبادي (چاي اوغلو)، غلامحسين متين، محمد حريري اكبري، دارابي و باشقالاري قلم اله آليب ميدان آچيرلار.
بورادا فارس ادبياتيندان سئچيلميش شعرلرين چئويرمهلريني صمدين قلميندن تقديم ائدهرك، بالاجاقارا باليغين بير بؤلومونو ده وئريريك:[۲۱]
گئجه دير نيما يوشيج
گئجه دير، دملنميش توپراق
رنگي اًوزدن قاچميش.
يئل، بولوتدان تؤرهمه، داغدان
يوگوروب اًوستوني آلميش
گئجه دير، شيش گتيرن جان كيمي دورموش هاوا چوخ دا ايستي:
ائله بونداندي ايهر سئچميه بير ايتگين آدام اؤز يولونو.
ايستي جانلار سونسوز چؤل
اؤلودور دار گوردا،
أوره گيمدير يانميش
بو يانان تب ايچره
يورقون بدنيمدير.
گئجه دير، باخ، گئجه دير.
***
تحفه فروغ فرخزاد
من گئجهنين نهايتيندن سؤيلهييرم
من قارانليغين نهايتيندن
و گئجه نين نهايتيندن سؤيلهييرم
منيم ايچون چيراق گتير، اي مهربان، بيزه گلسن
و بير پؤتوشقاكي اوندان
خوشبخت كوچه نين قالاباليغينا باخام.
***
او گونلر فروغ فرخزاد
گئتدي اوگونلر
او ياخشي گونلر
او ساغلام گونلر
او پيلكاي گؤيلر
او گيلاسلي بوداقلار
او ياشيل سارماشيقلار دالداسيندا بيري بيرينه دايانميش ائولر
اويناقجيل بردووانلارين داملاري
اقاقيا عطريندن گيجلميش كوچهلر
او گونلر گئتديلر
اوگونلر كي كيرپيكلريم آراسيندان
ماهنيلاريم قايناردي، هاوا ايلن دولو كؤپوكلر تك
گؤزوم هر نه يين اوستونه زويسهيدي
تزه سودتكين ايچردي اونو
دئيهسن كي ببكلريم آراسيندا
سئوينجين قرارسيز دوشاني وارايدي
سحر چاغلاري قوجا گونشلي
نابلد آختاريش چؤللرينه گئدردي
گئجه قارانليق مئشهيه جوماردي.
او گونلر گئتديلر
او ساكت وقارلي گونلركي
ايستي اوتاقدا شيشه داليندان
گؤز تيكرديم ائشيگه هر آن
تميز جه قاريم يوموشاق تيفتيك تك
آستا ياغاردي
تاختا نردوانا
دوامسيز شريته
قوجا شام آغاجلاري ساچلارينا
صاباحي ايسه دوشونرديم من، آه
صاباح
زويولداق آغ بير حجم.
***
اوگونلر گئتديلر
اوگونلر – گونشده چوروين اوتلار تك
گونشدن چورودولر
اقاقيا عطريندن گيجلميش كوچهلر ايتديلر
گئدر گلمز خياوانلارين ازدحاميندا
و صوراتين شمعداني يارپاغي ايله
بو يايان او قيز، آه
ايندي يالقيز بير آرواددير
***
ايندي يالقيز بير آروادير.
گئجهليك احمد شاملو
گئجهليك نه جور شعر يازيم من
سؤيلهسين تا اًورهگيمدن، بيلگيمدن ده؟
گئجهليك
بئلنچي بير شعر
نه جور يازماق اولار؟
***
من سويوق بير كولم، منده وار
هامي عصيانلارين شعلهسي
من دورموش بير دنيزم، منده وار
هامي فيرتينالارين نعره سي
من قارا بير كؤهولم، منده وار
هامي ايمانلارين آتشي.
******
سئويرم سني احمد شاملو
بيزيم تايدا گئجه يوخدور
سس باريشان دگيل سكوت ايله
كلمه لر گؤزله ييرلر
من سنينله يالقيز دگيلم، كيمسه كيمسه ايله يالقيز دگيل
گئجه اولدوزلاردان داها يالقيز …
***
بيزيم تايدا گئجه يوخدور
چاخماقلار پيلتهنين ديبينده چاباليرلار
كوچهنين غضبي سنين او وجوندا
دوداقلاريندا، آيدين شعر پارلانماقدادير
سئويرم سني من، گئجهني ايسه اؤز ظلمتيندن قورخو باسير.
****
گئجه ليك احمد شاملو
يولداشلاريم گلين
دردلريزله
و درديوكوزو
أورهك يارما سيلكين
ديريليگيم محنته باغلي …
جانيم چيراغي درديله يانير…
يولداشلاريم گلين
دردلريزله
ودرد زهريزي
أًورهك ياراما تؤكون!
***
گئجه ليك احمد شاملو
بير آيدين گئجه
اي گلر اولار
منيم يوخوما
مني آپارا
كوچه به كوچه
اًوزوم باغينا
آلچا باغينا
دره به دره
چؤللردن چؤله
بير يئره آپارار
بير پري گلر
اورا گئجهلر
قورخولو، تيترهر
آياغين قويار
بولاق سويونا
توكلرين دارار
پيتلاشيق تو كون…
بير آيدين گئجه
اي گلر اولار
منيم يوخوما
مني آپارار
اوردا درهيه
اونون تكينه
اوردا گئجهلر
تكليكده، يالقيز
تكجه جيك سؤيود
دويور و سئوينج
دويور و اميد
نازيلا آچير
الين اوزادير
كي بيرجه اولدوز
دامسين ياغيشين
دامجيسي كيمي
ميوهسي اولسون
بير بو تاغيندا
آسيلسين اوردا.
بير آيدين گئجه
آي گلر اولار
منيم يوخوما
مني آپارار
زندان ايچيندن
شوپره كيمي
داها ائشيگه
آپارار اورا
كي قارا گئجه
سحره تكين
بوتون شهيدلر
فنارلار الده
شهر ايچينده
نعره تپيرلر
خياوانلاردا
ميدانچالاردا:
«-جيتدان آي جيتدان
كينه لي كيشي
كئفليسن آييق؟
ياتميسان اوياق؟
كئفليیيك آييق
شهيدلر بيلين
ياتميشيق اوياق
شهيدلر بيلين
يئنه بير گئجه
آي گؤيه چيخار
او داغ باشيندان
دره اًوستوندن
ميدان اًوزوندن
گولر اًوزولن
رد اولار گئچر
بير گئجه آي گلر
بير گئجه آي گلر…
****
قيش م.اميد
آلماق ايستهميرلر سنين سلامين
باشلار تيكيليب يئره
كيمسه باش قالديران دگيل سلام آلماغا، يولداش گؤرمگه
باخيش آياق آلتدان باشقا زاد گؤرمز
يولون قارانليغيندان، زويولداقليغيندان
و كيسمهيه محبت دئيه ال اوزاديرسان
گؤيولسوزجهسينه الين چيخاردير اؤز قولتوغوندان
سويوغون چوخلو يانديريجليغيندان
آلوولو سينه دن نفس چيخجاق بير قارا بولودا دؤنر،
و دووار تك گؤز اؤنونه تيكيلر،
نفس كه بو اولا، داي نه اومور گؤزون
ياخين يا اوزاق يولداشلار گؤزوندن؟
منيم ايگيد مسيحاييم! آي گؤينكي كيرلي قوجا ترسا!
هاوا چوخ ايگيدليكسيزجهسينه سويوقدور … آي…
نفسين ايستي اولسون، باشين شن!
سلاميم آل سن، آچ قاپيني!
منم، من اؤزوم، هر گئجه كي قوناغين، غملي بير رسواي
منم، من اؤزوم، تپيك آلتيندا قاليب اينجميش بير داش
منم، خلقتين اسگيك سؤيوشي،
اويوشمايان بير ماهني
رومليیم؟ يوخ، زنگيیم؟ يوخ، دئمكدن هئچ رنگيم يوخ.
گل آچ قاپيني، آچ، أورهگيم سيخيلير چوخ
تاي توشوم! ائو صاحابيم! ايللر – آيلار قوناغين قاپي داليندا
لپه تك تيترير.
دولو يوخ، اؤلوم ده يوخ.
بير سؤزده ائشيتسن سه، سويوقلا قيش حكايهسيدير.
گلميشم بو گئجه
بورجومو وئرمگه
جام ديبينده آلاجاغيني وئرمگه
نه دئيرسن كي: وقت گئچدي، هاوا آچيلدي، سحر اولدور؟
توولانميرسان – گؤيده كي آل رنگ دگيل سحردن قالميش آل.
تاي – توشوم! بو سويوق وورموش قولاقدير، قيشين
سيلليسيندن يادگار دئمكدير.
و داريسقال گؤيده اولان قنديل – اولوب بيلمم، قالير يوخسا
اؤلوم چولقاميش دوققوز دري قالين ظلمت تابوتوندا گيزلمنيشدير
تاي – توشوم! گئت ياندير مئي چراغين سن گئجه ايله گوندوز بير.
آلماق اًيسته ميرلر سنين سلامين
هاوا توتقون، قاپيلارباغلي، باشلار تيكيليب يئره، اللر گيزلين،
كؤنلر يورغون و غمگين،
بولود دور نفسلر
آغاجلار اسكلتلر دير بولورلنميش
كؤنول – اؤلموشدي يئرده آسمانين سقفي آلچاق
گونش، آي توزلو آنجاق،
ايندي قيشدير. قيش ۴۳
[۱]) آرش، شماره ۱۸، ويژهنامه صمد بهرنگي، ۱۳۴۷٫
[۲]) پاره پاره، توپلايان صمد بهرنگي، تبريز، ۱۳۴۴٫
[۳]) صمد بهرنگي، بهروز دهقاني، افسانههاي آذربايجان، تبريز، ۱۳۴۷٫
[۴]) صمد بهرنگي، بهروز دهقاني، تاپماجاها و مثلها، تبريز، ۱۳۴۶٫
[۵]) صمد بهرنگي، كور اوغلو، تبريز، ۱۳۴۷٫
[۶]) صمد بهرنگي، مجموعه مقالهها، تبريز، ۱۳۴۸٫
[۷]) همان.
[۸]) علي اشرف درويشيان، صمد جاودانه شد، تهران، ۱۳۴۸
[۹]) بو ادعا ئيرزسيز دئييل و مختليف اثرلرينده، حتا كيتابلارينا يازديغي اؤن سؤزلر ده بونا ايشاره ائتميشدير. او جملهدن:
-) صمد بهرنگي، عروسك سخنگو، تبريز، ۱۳۴۸، ص ۴٫
[۱۰]) علي اشرف درويشيان، يادمان صمد بهرنگي، تهران، ۱۳۸۴، ص ۱۷٫
[۱۱]) بهروز تبريزي، در شناخت ادبيات و اجتماع، تبريز، ۱۳۵۶٫
بو كتابدا اولان «آلتي مقاله» بهروز دهقاني نين يازديغي مقالهلر ديلركي مختليف درگي لرده چاپ اولوب، سونرا بير كيتاب اولاراق ياييلدي.
[۱۲]) اسد بهرنگي، برادرم صمد بهرنگي، ۱۳۷۷٫
[۱۳]) منوچهر هزارخاني، جهان بيني ماهي سياه كوچولو، آرش، شماره ۱۸٫
[۱۴]) صمد بهرنگي، كور اوغلو، تبريز، ۱۳۴۸٫
[۱۵]) م. كريمي، ادبيات و طبقاتي مبارزه، انقلاب يولوندا، نمره ۸، ۱۳۵۸٫
[۱۶]) علي اشرف درويشيان، يادمان بهرنگي.
[۱۷]) حرفهاي بچههاي بهرنگ شماره اول، ديسفان، مشهد، ۱۳۵۸٫
[۱۸]) يادمان بهرنگي.
[۱۹]) برادرم بهرنگي
[۲۰]) نامههاي صمد بهرنگي، گردآورنده اسد بهرنگي، تبريز، ۱۳۷۶٫
[۲۱]) گئجه دير، شعر توپلومو، چئوهيرهن صمد بهرنگي، تهران، ۱۳۵۹٫